درباره موزه هنرهای اسلامی

موزه هنرهای اسلامی در ایران، گنجینه ای بی نظیر از تمدن و فرهنگ این سرزمین پس از ورود اسلام است که عمدتاً در موزه دوران اسلامی، بخشی از مجموعه عظیم موزه ملی ایران، به نمایش گذاشته شده است. این موزه با نمایش آثار چشمگیر از دوره های مختلف اسلامی، بازدیدکنندگان را به سفری عمیق در تاریخ و هنر ایران می برد و جلوه های بی بدیل ذوق و خلاقیت هنرمندان مسلمان را آشکار می سازد.

بازدید از موزه هنرهای اسلامی، همچون گام نهادن در دل تاریخ پرفراز و نشیب ایران است. جایی که هر شیء داستانی از خلاقیت، ایمان و زندگی مردمان این سرزمین را روایت می کند. این موزه نه تنها محلی برای نگهداری و نمایش آثار باستانی است، بلکه پلی است میان گذشته و حال، برای درک ریشه های عمیق هنر و فرهنگ اسلامی در ایران. در این سفر دل انگیز، بازدیدکنندگان با شاهکارهایی روبه رو می شوند که قرن ها، میراثی گران بها را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده اند و همچنان با شکوه و عظمت خود، چشم ها را خیره می کنند.

موزه دوران اسلامی؛ قلب تپنده هنر اسلامی در موزه ملی ایران

در میان موزه های پرشمار ایران، «موزه دوران اسلامی» جایگاهی ویژه و بی بدیل دارد. این موزه نه تنها بزرگ ترین و جامع ترین مجموعه آثار هنری و باستان شناسی دوره اسلامی را در خود جای داده، بلکه به عنوان یک بخش کلیدی و مکمل، در کنار موزه ایران باستان در مجموعه «موزه ملی ایران» در قلب تهران، به نشانی خیابان امام خمینی، خودنمایی می کند. قرار گرفتن این دو موزه در یک محوطه، فرصتی یگانه را برای درک پیوستگی و تحول فرهنگ و هنر ایران از دوران پیش از اسلام تا عصر حاضر فراهم می آورد. دسترسی به این مجموعه با وسایل نقلیه عمومی از جمله مترو و اتوبوس به سادگی امکان پذیر است و آن را به مقصدی ایده آل برای پژوهشگران، علاقه مندان و عموم مردم تبدیل کرده است.

معرفی و موقعیت

موزه ملی ایران، که موزه دوران اسلامی یکی از دو بال اصلی آن را تشکیل می دهد، در مکانی استراتژیک و تاریخی در مرکز تهران واقع شده است. این موقعیت، امکان دسترسی آسان را برای بازدیدکنندگان از نقاط مختلف شهر فراهم می آورد. نزدیکی به ایستگاه های مترو و خطوط اتوبوس، رفت و آمد را برای گردشگران داخلی و خارجی، دانشجویان و خانواده ها بسیار راحت می کند. ورود به محوطه موزه ملی، به خودی خود حس قدم گذاشتن به مکانی تاریخی و پرابهت را القا می کند. موزه دوران اسلامی به طور مستقل، اما در هماهنگی کامل با موزه ایران باستان، تجربه ای جامع از تاریخ هنر و تمدن این سرزمین را عرضه می دارد.

تاریخچه پرفراز و نشیب

ساختمان موزه دوران اسلامی، خود اثری از هنر معماری است که با الهام از کاخ ساسانی بیشاپور طراحی شده است. این بنا در سال ۱۳۲۳ خورشیدی کلنگ خورد و با مساحتی حدود ۴۰۰۰ متر مربع و سه طبقه، در سال ۱۳۲۹ احداث گردید. هدف از همان ابتدا، نمایش آثار ارزشمند دوره اسلامی بود، اما افتتاح رسمی آن تا سال ۱۳۷۵ به طول انجامید. پس از سال ها فعالیت، موزه در اول تیر ۱۳۸۵، برای یک بازسازی و بازنگری اساسی تعطیل شد. این تعطیلی نه سال به طول انجامید و با هدف اصلاح و تکمیل تأسیسات، گسترش برخی فضاها و مهم تر از همه، بازنگری در چگونگی نمایش آثار و ارائه تجربه ای غنی تر به بازدیدکنندگان صورت گرفت. سرانجام، در ۷ شهریور ۱۳۹۴، موزه دوران اسلامی با شکوهی تازه، دوباره آغوش خود را به روی علاقه مندان گشود و فصلی جدید در تاریخ خود آغاز کرد.

معماری موزه دوران اسلامی، الهام گرفته از کاخ باشکوه ساسانی بیشاپور، خود نمادی از پیوند ناگسستنی هنر و تمدن ایران پیش و پس از اسلام است.

معماری و فضای داخلی

ساختمان موزه دوران اسلامی با معماری خاص خود، بازدیدکنندگان را به سفری در فضاهای هنری و مذهبی گذشته دعوت می کند. این موزه شامل سه طبقه است که هر کدام کاربری ویژه ای دارند. طبقه همکف، فضایی برای سالن اجتماعات و نمایشگاه های موقت به شمار می رود، جایی که فرصت های جدیدی برای معرفی جنبه های مختلف هنر اسلامی و برگزاری رویدادهای فرهنگی فراهم می آید. طبقات اول و دوم، به تالارهای نمایش دائمی اختصاص یافته اند که گنجینه های اصلی موزه در آن ها جای گرفته اند. ویژگی های معماری داخلی، با رواق ها، محراب ها، تزئینات خوشنویسی و گچ بری های ظریف، خود یادآور زیبایی شناسی عمیق هنر اسلامی است و به هر بازدیدکننده این حس را می دهد که در یک بنای تاریخی ارزشمند و اصیل قدم می گذارد.

گنجینه های بی نظیر؛ سفری در تالارها و دوره های تاریخی

موزه دوران اسلامی با دقت و ظرافت خاصی، آثار خود را بر اساس توالی تاریخی و سیر تحول هنر اسلامی چیدمان کرده است. این چینش، به بازدیدکنندگان اجازه می دهد تا سیر دگرگونی ها و اوج های هنری را در طول قرون متمادی دنبال کنند و با هر گام، عمیق تر در تاریخ غرق شوند. تالارها نه تنها مکانی برای نمایش اشیاء هستند، بلکه هر کدام دروازه ای به دوره ای خاص از تاریخ هنر ایران اسلامی محسوب می شوند.

ساختار تالارها و سیر زمانی

طبقه اول موزه دوران اسلامی، بیشتر به هنر دوره های متأخر اسلامی در ایران می پردازد، جایی که تالارها نمایانگر شکوه و توسعه هنر در این دوران هستند:

• تالار قرآن: این تالار به اهمیت بی بدیل قرآن کریم در هنر و فرهنگ اسلامی می پردازد و نسخ خطی نفیس و کتب ارزشمند اسلامی را در خود جای داده است. در اینجا، ظرافت خوشنویسی و تذهیب، روح را جلا می دهد.
• تالار تیموری: آثار این دوره، نشان دهنده هنر پرتوان و تاثیرگذار عصر تیموریان است که با نقوش پیچیده، رنگ های زنده و ظرافت های خاص، چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند.
• تالار صفوی: دوران صفویه، اوج گیری بسیاری از هنرهای اسلامی در ایران را به همراه داشت. این تالار با نمایش آثار باشکوهی از آن زمان، از کاشی کاری های خیره کننده تا فلزکاری های دقیق، گوشه ای از آن عظمت را به نمایش می گذارد.
• تالار قاجار: در این تالار، تحولات هنر در دوره قاجار، با سبکی خاص و تلفیقی از سنت و تاثیرات جدید، قابل مشاهده است. نقاشی ها، اشیاء تزئینی و منسوجات این دوره، جلوه ای متفاوت از هنر اسلامی را به تصویر می کشند.

طبقه دوم موزه، بازدیدکنندگان را به آغازین دوران های هنر اسلامی رهنمون می شود:

• تالار صدر اسلام: در این بخش، می توان شاهد نخستین آثار اسلامی و آغاز تغییرات هنری بود که متاثر از آموزه های دین مبین اسلام شکل گرفتند. سادگی و عمق، ویژگی اصلی آثار این دوره است.
• تالار سلجوقی: دوران سلجوقیان با رشد و بالندگی هنرهای مختلف، به ویژه سفالگری و فلزکاری، همراه بود. در این تالار، نمونه هایی شاخص از هنر سلجوقی، با نقوش پیچیده و ساختارهای محکم، به چشم می خورد.
• تالار ایلخانی: آثار این دوره، تاثیرات هنر مغول را بر هنر اسلامی ایران نشان می دهد، اما در عین حال، هنرمندان ایرانی توانستند با خلاقیت خود، سبکی منحصر به فرد و متمایز را پدید آورند که در آثار این تالار هویداست.

چیدمان آثار بر اساس توالی تاریخی در موزه دوران اسلامی، نه تنها درک تحولات هنری را آسان تر می کند، بلکه به بازدیدکننده این امکان را می دهد که با یک روایت پیوسته از سیر تکامل هنر در ایران اسلامی همراه شود و ارزش هر اثر را در بستر زمانی خودش دریابد.

انواع اشیاء و آثار هنری شاخص

موزه دوران اسلامی، بیش از ۱۵۰۰ شیء تاریخی را در ۱۷۰ ویترین خود جای داده است. عمده این آثار از کاوش های علمی به دست آمده اند و برخی دیگر، یادگار مجموعه های ارزشمندی چون آستان شیخ صفی الدین اردبیلی هستند که به دلایل امنیتی در گذشته به تهران منتقل شده اند. تفاوت اصلی اشیاء موزه دوران اسلامی با موزه ایران باستان (که بیشتر شامل فلز، سنگ و سفال است)، در گستردگی هنرهای زیبا و ظریفی چون شیشه، زیورآلات، کاغذ، پارچه، چرم، و چینی است. در ادامه به معرفی برخی از مهم ترین دسته های آثار هنری موجود در این موزه می پردازیم:

سفالینه ها

سفالینه های اسلامی ایران، نمایانگر تنوع بی نظیر نقوش، سبک ها و تکنیک ها در دوره های مختلف هستند. از سفال های ساده و کاربردی آغازین دوران اسلامی گرفته تا سفال های لعاب دار و مینایی با نقوش پیچیده و رنگ های خیره کننده که در دوره های سلجوقی و ایلخانی به اوج خود رسیدند، هر قطعه سفال، بازتابی از ذوق و زندگی مردمان زمان خویش است. کاربردهای این سفال ها نیز بسیار متنوع بود؛ از ظروف آشپزخانه و نگهداری مایعات تا قطعات تزئینی و کاشی های دیواری که نمایانگر هنر ناب و کاربری آن در زندگی روزمره بودند.

اشیاء فلزی

مجموعه اشیاء فلزی شامل انواع ظروف، شمعدان ها، عطرپاش ها، آفتابه ها، لوله نگارها، قلمدان ها، جنگ افزارها و ابزارآلات است که با تکنیک های دقیق قلم زنی، مشبک کاری و ترصیع تزئین شده اند. این اشیاء نه تنها کارایی داشتند، بلکه با زیبایی خود، بیانگر شکوه و ظرافت هنر فلزکاری در دوره های اسلامی بودند. نمونه هایی از تزئینات فلزی که در معماری و زندگی روزمره به کار می رفتند، نیز در این بخش به نمایش گذاشته شده اند و روایتگر مهارت های بی نظیر صنعتگران آن دوران هستند.

آثار شیشه ای

صنعت شیشه گری در ایران اسلامی به اوج خود رسید و آثار شیشه ای موزه، شاهد این رونق است. از ظروف کاربردی و ساده تا قطعات تزئینی و رنگارنگ که با تکنیک های دمیدن، قالب گیری و تراشیدن ساخته شده اند، هر کدام از این آثار، داستان هنر شیشه گری و زیبایی شناسی خاص آن را روایت می کنند. شفافیت، رنگ و فرم، در آثار شیشه ای اسلامی با ظرافت خاصی ترکیب شده و جلوه های بصری خیره کننده ای را خلق کرده است.

منسوجات و بافته ها

دست بافته های تاریخی، قالیچه های محرابی، نمونه هایی از پوشاک قدیمی و پرده های نفیس، بخشی از گنجینه منسوجات موزه را تشکیل می دهند. این بخش شامل پرده خانه خدا نیز هست که از ارزشمندترین آثار موزه به شمار می رود و حکایت از ارادت و هنرورزی ایرانیان در خدمت به اماکن مقدس دارد. نقوش، رنگ ها و بافت های این منسوجات، اطلاعات ارزشمندی درباره مد، سبک زندگی و باورهای دینی دوره های مختلف را ارائه می دهند.

نسخ خطی، خوشنویسی و کتب نفیس

اهمیت کلام الله مجید و ارزش کتابت در فرهنگ اسلامی، تالار ویژه ای را به قرآن های خطی نفیس و کتب ارزشمند اسلامی اختصاص داده است. قلمدان ها، قطعات خوشنویسی و دیگر آثار مرتبط با کتابت و تذهیب، در این بخش به نمایش گذاشته شده اند. خطوط کوفی، نسخ، ثلث و نستعلیق که با ظرافت و زیبایی خاصی نگارش یافته اند، هر کدام شاهکاری از هنر خوشنویسی به شمار می روند و ذوق هنرمندانه کاتبان و مذهبان را به تصویر می کشند.

آثار چرمی، چوبی و لاکی

در این بخش، صندوقچه های تزئین شده، جلد کتاب های نفیس، جعبه های لاکی و دیگر مصنوعات چرمی و چوبی به نمایش گذاشته شده اند. هنر لاکی کاری، که در دوران اسلامی به اوج خود رسید، با نقاشی های ظریف و رنگ های درخشان بر روی قلمدان ها و جعبه ها، جلوه ای بی نظیر از خلاقیت را به رخ می کشد. این آثار نشان می دهند که چگونه هنرمندان با استفاده از مواد طبیعی، اشیاء روزمره را به آثاری هنری تبدیل می کردند.

جواهرات و زیورآلات

نمونه هایی از زرگری، جواهرسازی و زیورآلات شخصی نیز در موزه دوران اسلامی دیده می شود. این اشیاء، علاوه بر ارزش مادی، دارای ارزش هنری و فرهنگی بالایی هستند و اطلاعاتی درباره سلیقه، مد و طبقات اجتماعی دوران های مختلف را به ما می دهند. ظرافت در ساخت و طراحی این زیورآلات، نشان دهنده تبحر و مهارت بی نظیر هنرمندان آن زمان است.

آثار معماری

برخلاف موزه ایران باستان که آثار معماری آن بیشتر از نوع سنگ تراشی هستند، در موزه دوران اسلامی، به دلیل گذشت زمان کمتر و پیشرفت مصالح، می توان نمونه هایی از محراب های گچ بری و کاشی کاری شده را مشاهده کرد. این قطعات تزئینی از بناهای تاریخی، شاهکارهایی از هنر گچ بری و کاشی کاری محسوب می شوند و اوج زیبایی شناسی و مهارت هنرمندان در تزئین فضاهای مذهبی و عمومی را به نمایش می گذارند.

تجربه بازدید و اطلاعات کاربردی

بازدید از موزه دوران اسلامی تجربه ای فراتر از صرفاً تماشای اشیاء است؛ این یک سفر فرهنگی، تاریخی و هنری است که درک ما را از هویت و تمدن ایران غنی تر می کند. برای بهره مندی حداکثری از این تجربه، دانستن برخی نکات کاربردی می تواند بسیار مفید باشد.

چرا باید از موزه هنرهای اسلامی بازدید کرد؟

موزه دوران اسلامی، نه تنها یک مرکز آموزشی برای دانشجویان و پژوهشگران است، بلکه برای عموم مردم و گردشگران نیز ارزش فرهنگی و آموزشی بی بدیلی دارد. قدم گذاشتن در تالارهای این موزه، به مثابه ورق زدن کتابی از تاریخ زنده ایران است؛ کتابی که صفحات آن با ظرافت های هنر، نقش و نگارهای معنا، و داستان های تمدن اسلامی مزین شده اند. هر شیء، هر خط و هر رنگ، روایتگر داستانی از ذوق، تلاش و باورهای مردمی است که قرن ها پیش زندگی می کردند. این موزه نقش حیاتی در حفظ و نمایش هویت ملی و اسلامی ایران ایفا می کند و فرصتی فراهم می آورد تا بازدیدکنندگان با چشم خود، تحولات هنر را در طول تاریخ ببینند و ارزش میراث گران بهای نیاکان خود را درک کنند. بازدید از این موزه، می تواند الهام بخش باشد و ارتباطی عمیق با ریشه های فرهنگی برقرار سازد.

نکات عملی برای بازدیدکنندگان

برای برنامه ریزی یک بازدید دلپذیر و بی دغدغه از موزه دوران اسلامی، آگاهی از نکات عملی زیر می تواند بسیار کمک کننده باشد:

• ساعات بازدید: ساعات کار موزه ملی ایران (و به تبع آن موزه دوران اسلامی) در فصول مختلف سال ممکن است متفاوت باشد. توصیه می شود همیشه قبل از برنامه ریزی بازدید، وبسایت رسمی موزه ملی ایران را برای اطلاع از جدیدترین ساعات کار بررسی کنید.
• قیمت بلیت: بلیت ورودی برای بازدیدکنندگان ایرانی و خارجی متفاوت است. همچنین، دانشجویان، دانش آموزان و در برخی موارد گروه های خاص ممکن است از تخفیف های ویژه برخوردار شوند. اطلاعات دقیق قیمت ها نیز در وبسایت موزه قابل دسترسی است.
• امکانات موزه: موزه ملی ایران دارای امکانات رفاهی مناسبی است که شامل کافه برای استراحت و نوشیدنی، فروشگاه موزه برای خرید سوغاتی و کتاب های مرتبط، سرویس بهداشتی و آسانسور برای دسترسی آسان به طبقات مختلف می شود. دسترسی برای افراد با نیازهای خاص و ویلچر نیز فراهم است.
• بهترین زمان برای بازدید: برای لذت بردن از یک بازدید آرام تر و کمتر شلوغ، بهتر است ساعات اولیه صبح یا روزهای میانی هفته را برای بازدید انتخاب کنید. در روزهای تعطیل و آخر هفته ها، موزه معمولاً شلوغ تر است.
• نکات عکاسی و فیلمبرداری: معمولاً عکاسی بدون فلاش در بسیاری از قسمت های موزه مجاز است، اما برای فیلمبرداری و عکاسی حرفه ای ممکن است نیاز به مجوز خاص باشد. رعایت قوانین موزه در این زمینه، به حفظ آثار کمک می کند و تجربه ای دلپذیر را برای همه بازدیدکنندگان رقم می زند.

هنر اسلامی: تعریفی وسیع تر و دیگر مجموعه ها

هنر اسلامی، تنها محدود به جغرافیای خاصی نیست و تعریفی وسیع تر از آنچه در یک موزه جای می گیرد، دارد. این هنر، نمایانگر فرهنگ غنی و متنوع مردمان سرزمین هایی است که آیین اسلام در آن رواج یافته است. به طور کلی، به آن دسته از مفاهیم و موارد هنری که در درون جوامع اسلامی تحت تأثیر عوامل منطقه ای، فرهنگ بومی و آموزه های دینی به وجود آمده اند، هنر اسلامی گفته می شود. این هنر با ویژگی های خاص خود نظیر تاکید بر انتزاع، هندسه، خوشنویسی، و اجتناب از شمایل نگاری، یک هویت بصری منحصر به فرد را در طول تاریخ به نمایش گذاشته است.

تعریف هنر اسلامی

هنر اسلامی، فراتر از یک سبک یا دوره تاریخی مشخص است؛ این یک جهان بینی هنری است که در سرزمین های مختلف، از اسپانیا تا هند، تجلی یافته است. ویژگی های بارز آن شامل استفاده گسترده از نقوش هندسی پیچیده، خطوط عربی و خوشنویسی به عنوان عنصر تزئینی اصلی، نقوش گیاهی (اسلیمی)، و نقوش انتزاعی است. فلسفه پشت این هنر، تاکید بر وحدانیت خداوند و بازتاب نظم کیهانی در طرح های هنری است. این هنر گستردگی فراوانی در زمینه های مختلف مانند معماری، سفالگری، فلزکاری، نساجی، کتاب آرایی و نقاشی دارد و در هر منطقه، با فرهنگ بومی آن سرزمین درآمیخته و جلوه ای متفاوت یافته است.

دیگر مجموعه های هنر اسلامی در ایران

علاوه بر موزه دوران اسلامی، مجموعه های ارزشمند دیگری نیز در ایران به نمایش هنر اسلامی می پردازند که هر یک با رویکردی خاص، بخش های متفاوتی از این گنجینه را پوشش می دهند و پازل هنر اسلامی ایران را کامل تر می کنند:

• موزه هنر جهان و اسلامی (دفینه): این موزه با تمرکز بر مفهوم جهانی هنر اسلامی، آثار متنوعی از کشورهای اسلامی مختلف را در کنار آثار ایرانی به نمایش می گذارد. معماری داخلی این بخش به زیبایی، رواق ها و محراب های ایرانی-اسلامی را یادآور می شود و شامل دست بافته های دوره عباسیان، پرده خانه خدا، کلام الله مجید (کتابت شده در محدوده حکومت های ایران، عثمانی و هند)، قلمدان ها، صندوقچه های لاکی، جنگ افزارهای کشورهای اسلامی، فلزات و شیشه های اسلامی، و قالیچه های محرابی است.
• موزه ملک: یکی از بزرگ ترین و غنی ترین موزه های وقفی ایران که مجموعه ای بی نظیر از نسخ خطی، کتاب های نفیس، سکه ها و آثار هنری دوره اسلامی را در خود جای داده است.
• موزه رضا عباسی: این موزه نیز مجموعه ای ارزشمند از نقاشی ها، سفالینه ها، اشیاء فلزی و نسخ خطی مربوط به دوره های مختلف اسلامی را به نمایش می گذارد.
• موزه آبگینه و سفالینه تهران: با تمرکز ویژه بر هنر شیشه گری و سفالگری ایران از دوران باستان تا دوره اسلامی، این موزه نمایشی خیره کننده از تکامل این هنرها را ارائه می دهد.
• موزه های شاخص در دیگر شهرهای ایران: شهرهای تاریخی ایران نیز دارای موزه هایی هستند که بخش های مهمی از هنر اسلامی را به نمایش می گذارند. به عنوان مثال، «موزه ملی هنر اصفهان» و مجموعه هایی در شهرهای یزد و شیراز، هر یک به نوبه خود، جنبه های گوناگون هنر اسلامی را در بسترهای منطقه ای خود نشان می دهند و درک جامع تری از این هنر غنی را ممکن می سازند.

بازدید از این موزه ها به همراه موزه دوران اسلامی، درکی عمیق تر از گستردگی، تنوع و زیبایی هنر اسلامی در ایران و جهان را به ارمغان می آورد و نشان می دهد چگونه این هنر، در طول قرون متمادی، بخشی جدایی ناپذیر از هویت فرهنگی و تمدنی ایرانیان بوده است.

نتیجه گیری: میراث ماندگار هنر اسلامی ایران

موزه دوران اسلامی در موزه ملی ایران، نه تنها یک ساختمان پر از اشیاء قدیمی نیست، بلکه یک قلب تپنده است که داستان هنر، فرهنگ و تمدن ایرانیان را در دوران اسلامی روایت می کند. هر گوشه از این موزه، هر ویترین و هر شیء، با خود داستانی از ذوق، خلاقیت و هویت عمیق هنرمندان این سرزمین را به همراه دارد. از ظرافت نسخ خطی قرآنی تا شکوه سفالینه ها و فلزکاری ها، هر اثر، گواهی بر عظمت فرهنگی است که از دل تاریخ به امروز رسیده است.

اهمیت موزه دوران اسلامی به عنوان حافظ میراث هنری و فرهنگی ایران اسلامی، بر هیچ کس پوشیده نیست. این موزه نه تنها برای پژوهشگران و دانشجویان یک منبع بی نظیر است، بلکه برای عموم مردم و نسل های آینده نیز پلی برای ارتباط با گذشته و درک ریشه های هویتی خود محسوب می شود. حفظ و نگهداری این گنجینه ها و ترویج بازدید از آن ها، وظیفه ای ملی است تا این میراث گران بها، همچنان الهام بخش و راهگشای مسیر فرهنگی ایران در آینده باشد. بازدید از این موزه، تجربه ای فراموش نشدنی است که درک ما را از غنای هنر اسلامی ایران عمیق تر می کند و تحسین ما را نسبت به شکوه گذشته برمی انگیزد.