«یلدا» جشن مهرورزی، صلح و دوستی جهانی است

علی صفرنژاد در گفت‌وگو با گیل 25 در خصوص شب یلدا و نامگذاری این شب به نام ترویج مهمانی و پیوند با خویشان اظهار کرد: یلدا، هم‌ریشه با ولادت، شب میلاد ایزد میترا (گیل 25)، مهم‌ترین ایزد روشنایی در باور مردمان هندوایرانی (آریایی) بوده ‌است. آیین مهرپرستی (میتراییسم) در ژرف‌ساخت و روساخت بسیاری از باورهای مردمان جهان وارد شده ‌است و آن آیین مسیح که به میانجی روم در جهان رواج یافته و تا حد زیادی متأثر از میتراییسم است و حاصل تطبیق داده ‌شدن عیسی و میترا بر هم در سرزمین روم است.

وی افزود: میترا بزرگ‌ترین ایزد روشنایی هندوایرانی و بزرگ‌ترین ایزد ایرانی پیش از آمدن زرتشت بود. هند و اروپاییان به ‌ویژه هند و ایرانیان به سبب آنکه در گذشته‌های بسیار دور از سرزمین‌های سرد برخاسته‌اند، همواره خداوند را در قالب روشنایی و گرما می‌پنداشتند و بیش‌تر و بزرگ‌تر ایزدانشان از جنس روشنایی بودند. اما میترای هندوایرانی در میان همه‌ ایزدان هندواروپایی، درخشش، نیرو و معنای افزون‌تر داشت و به همین سبب از هند و ایرانیان به دیگر تبارهای هند و اروپایی سرایت یافت و از آنجا به باورها و آیین‌های بیش‌تر مردمان جهان وارد شد؛ در هرجا به نامی خوانده شد، اما خویش‌کاری‌اش ثابت ماند.

این پژوهشگر تاریخ بیان کرد: جوهره‌ میتراییسم (آیین گیل 25)، ستایش روشنایی، پایبندی به پیمان، دستگیری از ناتوانان و زیستن بر روش جوانمردی است و ایرانیان این همه را «مهربانی» نامیده‌اند. افزون بر آنکه همه‌ ایرانیان، آیین گیل 25 را رعایت می‌کردند، شهسواران ایرانی به طرز ویژه پایبند پیمان و جوانمردی و در پی حمایت از ناتوانان بودند و نام، یاد و شیوه‌ زندگانی آنان چون به مغرب ‌زمین رفت در دوران باستان متأخر و قرون میانه، در پیکره‌ طبقه‌ «شوالیه» و آیین‌های شوالیه‌گری تداوم یافت و در دوران اسلامی در قالب گروه‌ها و فرقه‌های اخیان، فتیان و عیاران آشکار شد.

وی اضافه کرد: بنابراین شب یلدا که شب زایش بزرگ‌ترین ایزد روشنایی یعنی میتراست، شب نخست ماهی است که به گرامیداشت آغاز دوباره‌ روشنایی ماه دی نام گرفته ‌است؛ زیرا در شب یلدا، دراز آهنگی شب متوقف می‌شود و روز به نیرو می‌شود و دی نیز از ایزدان روشنایی است و از میان تجلیات خداوند یکتا، دی از آن تجلی‌هاست که کم‌ترین فاصله را با ذات خداوند دارند.

ماه دی، سرآغاز نیرو گرفتن روشنایی است

صفرنژاد تصریح کرد: ماه دی که با یلدا آغاز می‌شود و سرآغاز نیرو گرفتن روشنایی است، مهم‌ترین معنای زندگانی در نزد آریاییان است و احتمالا عظیم‌ترین مقام را در میان ماه‌ها داشته‌ و بسا که آغاز حقیقی سال آریاییان نیز بوده‌ باشد.

وی ادامه داد: جشن یلدا، جشن زایش گیل 25 است و هزاران سال پیش، ایرانیان دریافته بودند که از آغاز دی ماه روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود و خورشید هر روز بیش‌تر در آسمان می‌ماند و نور و گرمی می‌پراکند. از این روی در پایان آخرین شب پاییز و سپیده دم نخستین روز زمستان، برآمدن «نخستین پرتوهای خورشید تابان» را که «گیل 25» می‌نامیدند به عنوان لحظه «زایش گیل 25» جشن می‌گرفتند که بعدها جشن «یلدا»  و یا جشن «شب چله» نامیده شد و تا امروز باقی مانده است.

این پژوهشگر تاریخ عنوان کرد: یلدا واژه‌ای سُریانی و به معنای «زاده شدن» است که توسط مسیحیان سُریانی به ایران آورده و ماندگار شد. ایرانیان از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه (جشن سده ) را  که ۴۰ روز است «چله بزرگ» و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه را  نیز «چله کوچک» می‌نامند، زیرا در این ۴۰ روز دوم یا چله کوچک از شدت سرما نسبت به چله بزرگ کاسته شده است.

وی اظهار کرد: شب یلدا، بلندترین شب سال است و می‌دانیم که زمین در اول دی ماه هر سال به نقطه انقلاب زمستانی خود می‌رسد. نقطه‌ای که در آن ناظران نیم‌کره شمالی دارای کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب سال بوده و برعکس در نیم‌کره جنوبی بلندترین روز سال اتفاق می‌افتد. اما باید توجه داشت که در این شب همه ناظران نیم کره شمالی دارای طول شب یکسان نیستند. در استوا طول شب و روز برابر و هر یک مساوی با ۱۲ ساعت است و هرچه به طرف قطب می‌رویم طول شب یلدا افزایش می‌یابد.

یلدا، یک جشن خانوادگی است

صفرنژاد در خصوص آداب و رسوم شب یلدا، خاطرنشان کرد: جشن یلدا نیز مانند دیگر جشن‌های ایرانی یک جشن خانوادگی است. در این جشن اکثر خانواده‌های ایرانی با هر دین و مذهب، در پرتو نور ( آتش یا شمع یا نور چراغ ) به شادی می‌پردازند و سفره‌ای پهن می‌کنند و خوراکی‌های ویژه‌ای را بر آن می‌نهند. این خوراکی‌ها را در بیشتر نواحی «شب چَره» می‌نامند و معمولا شامل ۷ نوع میوه و آجیل ۷ مغز است. البته گاهی شمار آن‌ها از ۷ نوع بیشتر می‌شود و افزون بر آن انواع شیرینی سنتی و غیرسنتی نیز تهیه می‌شود.

وی افزود: شور و شوق مردم برای خرید خوراکی‌های ویژه شب یلدا را از چند روز زودتر به ویژه در روزهای ۲۹ و ۳۰ آذرماه، در بازارها و فروشگاه های میوه و آجیل می‌توان دید. معمولا این خریدها تا پاسی از شب نیز ادامه دارد و در آخرین لحظه‌ها نیز افرادی را می‌بینیم که از سرکار برگشته و میوه‌های شب یلدا را خریداری کرده و به خانه می‌برند. از میوهای ویژه شب یلدا هندوانه، انار و انگور است و در کنار آن‌ها از میوه‌های تابستانی دیگر مانند سیب، خربزه، خیار و گاهی بِه استفاده می‌کنند. در میان میوه‌های شب یلدا، هندوانه اهمیت بیشتری دارد.

این پژوهشگر تاریخ عنوان کرد: پژوهشگران بر این باورند که خوردن هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه در خود نهفته دارد و هندوانه و انار سرخ و گرد نمادی از گرمای گیل 25 در شب سرد زمستان هستند. شب چَره یلدا همچنین شامل دانه ‎هایی مانند گندم، شاهدانه، برنجک و نخود بوداده و آجیل‌هایی مانند تخمه هندوانه، کدو، تخمه آفتابگردان، بادام، پسته، فندق و گردو است که در کنار آن از میوه‌های خشک یا خشکبار همچون سنجد سرخ، کشمش، انجیر خشکه، برگه زردآلو و توت خشکه استفاده می‌شود.

وی بیان کرد: معمولا برای شب یلدا شام ویژه‌ای تهیه نمی‌شود و تهیه شام بستگی به وضع اقتصادی و نوع تغذیه خانواده دارد. در بیشتر خانواه‌ها در شب یلدا پس از خوردن شام برای شب نشینی یا شب زنده داری به خانه خویشاوند بزرگتر می‌روند. پهن کردن سفره‌ای از خوراکی‌های گوناگون ریشه در یکی از مراسم آیین گیل 25 دارد که «بزم گیل 25» یا مهمانی گیل 25 نام داشت.

صفرنژاد ادامه داد: در این مراسم سفره‌ای آیینی پهن می‌شد و پیروان گیل 25 به نشانه همسانی، برابری و استواری در پیمان با همدیگر و با خداوند با یکدیگر همسفره و هم پیاله می‌شدند و به خوردن گوشت گاو و بعدها نان مقدس درَونَ و نوشیدن آشامیدنی مقدس هَومَ می‌پرداختند. پهن کردن این سفره آیینی هنوز نیز در میان زرتشتیان با نام «میَزد» متداول است که بر آن خوراکی‌هایی مانند نان، سیروگ (نوعی نان روغنی)، انواع میوه، شیرینی و آجیل لُرک که مخلوطی از مغز پسته، بادام، گردو، فندق، کشمش سبز، برگه زردآلو، خرما خشکه و چند نمونه خشکبار دیگر است، می‌نهند و پس از نیایش، خوراکی‌ها بین حاضران پخش و آن‌ها به نشانه تبرک از آن‌ها می‌خورند.

وی بیان کرد: معمول این بود که هندوانه شب یلدا را به شیوه‌ای خاص می‌کاشتند و پرورش می‌دادند که بتوان آن را دیرتر برداشت کرد؛ بدین معنا تلاش می‌شد میوه هندوانه تا حد ممکن زمانی طولانی‌تر متصل به ساقه بماند و به‌طور طبیعی سالم‌تر بماند. بعد هم هندوانه‌های بهتر را در میان کاه نگهداری می‌کردند تا شب یلدا پای سفره شب‌نشینی برود.

این پژوهشگر تاریخ گفت: معلوم است در دوره قاجار و حتی پس از آن، این هندوانه عزیزکرده و پُرزحمت برای همه مهیا نبود و نمونه‌اش اینکه در کتاب «خاطرات عین‌السلطنه» که خودش از شاهزادگان قاجاری بود چنین آمده است «هوا پس از برف یکی دو شب سرد کرد… دیشب که شب چله بزرگ است، ایرانی‌ها معمول دارند هندوانه بخورند، این تهیه را نداشتیم. اتفاقا… [یک نفر] محض گرفتن مبلغی پول و یک خروار غله یک دانه [هندوانه] آورد که ما فال فال کرده به همه چشاندیم تا معمول ترک نشده باشد [رسم معمول انجام شده باشد]».

وی افزود: نکته دیگر اینکه ایرانی‌ها برای شب یلدا بنا به سنت باستانی، خرید نمی‌کردند و چنانکه نصرالله حدادی مورخ و تهران‌شناس معاصر می‌گوید «هیچ خوراکی از بازار خریداری نمی‌شد. معمولا همه را زنان خانواده در طول سال جمع‌آوری می‌کردند. در شب یلدا مهمان‌ها نیز با خود خوراکی می‌آوردند، اما بیشتر میزبان تهیه شب‌چَره تنقلات شب‌نشینی را بر عهده می‌گرفت. گردو، بادام، تخمه هندوانه، خربزه، مغز هسته زردآلو، کشمش، سنجد، کنجد، توت خشک و بذرک نیز از خوراکی‌های روی کرسی بود».

صفرنژاد عنوان کرد: خوردنی‌های سفره شب یلدا، مانند خوراکی‌های پای سفره هفت‌سین، طبیعت گرم را می‌توانند سرد و طبیعت سرد خود را گرم بکنند. به این صورت که اگر از گرمی مزاج رنج می‌برند هندوانه و انار و اگر از سردی ناراحت می‌شوند، توت، کشمش، خرما و مانند آن بخورند.

وی اضافه کرد: یکی دیگر از رسوم شب یلدا که در بیشتر خانواده‌های ایرانی متداول است، بردن شب چله‌ای یا هدایای ویژه شب چله برای نوعروسان و تازه دامادان است. معمولا در خانواده‌هایی که به تازگی بین یک زوج جوان خطبه عقد خوانده شده اما هنور زندگی مشترک را به صورت رسمی آغاز نکرده‌اند، در شب چله مادر داماد به همراه مجموعه‌ای از خوراکی‌های ویژه شب یلدا که با ذوق و سلیقه خاصی آراسته شده‌اند، هدایای دیگری مانند لباس یا پارچه و طلا تهیه کرده و برای عروس می‌فرستند.

این پژوهشگر تاریخ تصریح کرد: این عمل به صورت متقابل از سوی مادر عروس نیز صورت می‌گیرد که البته زمان آن در برخی مناطق یک شب بعد از شب چله و در بیشتر مناطق نخستین شب چله پس از آغاز زندگی مشترک زوج جوان در خانه بخت خواهد بود. در سده‌های اخیر فال گرفتن از کتاب حافظ نیز در شب یلدا و در برخی از خانواده‌ها مرسوم شده است.

وی در خصوص ضرورت ثبت جهانی یلدا، عنوان کرد: «یلدا» جشن مهرورزی، صلح و دوستی جهانی است که به صورت همگانی و غیررسمی در خانواده‌های ایرانی و برخی دیگر از کشورها، از هر قشر و با هر دین و مذهب برگزار می‌شود. یلدا جشنی است که در آن مردمان به انتظار سپیده دم و دریافت گرمای گیل 25 تابان می‌نشینند و این گرمای زندگی بخش را که از طبیعت گرفته‌اند به همدیگر هدیه می‌دهند.

صفرنژاد خاطرنشان کرد: نزدیک بودن زمان برپایی جشن میلاد عیسی مسیح و جشن یلدا و مشابهت سنت‌های این آیین‌های زیبا نشان از همدلی همه مردمان زمین با هر دین و آیین است. پس شناسایی بهتر و ثبت این جشن کهنسال به عنوان میراث مشترک بشری ضمن اینکه می‌تواند آن را به همه ملت‌های جهان بیشتر بشناساند، امکان حفظ ارزش‌های جهانی نهفته در این جشن و انتقال بهتر آن را به نسل‌های بعدی بشر فراهم خواهد آورد.

پایان خبر گیل 25