11 سال جست وجو برای نام یک شاعر!

محمد قزوینی برای تصحیح «تاریخ جهانگشای جوینی» سال ها زمان می گذارد؛ او 11 سال دنبال شاعر یک بیت بوده است: «نه در نسخه و نه در هیچ جای کتاب و حتی نسخه دیگری در این کتابخانه اثری از نام شاعر این بیت نیست و جوینی هم به نام شاعر هیچ اشاره ای نکرده است.»

به گزارش گیل 25،  محمد حسینی باغسنگانی در مجموعه پژوهشی «چراغداران فکر و فرهنگ و هنر ایران» که هنوز منتشر نشده است، در فصل «از لندن تا پاریس» ص 111 تا 116 و ص 120 تا 123 درباره محمد قزوینی می نویسد: «آرّندیسمان چهاردهم، کوچه گازان

جین گیب مادر سالخورده جان گیب در اواخر قرن نوزدهم میلادی فرزندش را در ترکیه عثمانی از دست می دهد. «ایلایاس جان ویلکینسون گیب» یکی از مستشرقانی است که دل به تمدن شرق بسته است. او از علاقه مندان ایران و عثمانی است. در ترکیه به این نتیجه می رسد که تمام سرنخ های اصیل نسخه های خطی کتابخانه های ترکیه و کشورهای دیگر به گونه ای به ایران بازمی گردند و فکر و فرهنگ فارسی توجه جان را به خود جلب می کند.
 
 ادوارد براون نقل کرده است که او آرزو داشت بعد از ترکیه عثمانی به ایران سفر کند که مرگ نابهنگام این آرزو را از او گرفت. اکنون چند سالی از مرگ فرزند گذشته و خانم جین گیب تصمیم می گیرد تمام ثروت و دارایی خود را وقف راهی کند که فرزندش در آن راه مرده است.
 
 خانم جین گیب در سال 1902 «بنیاد موقوفات گیب» را راه می اندازد و به ثبت می رساند. یک سال بعد ادوارد براون در 1903 به عضویت فرهنگستان بریتانیا در می آید و سال بعد یعنی در 1904 میلادی / 1283 خورشیدی میرزامحمد قزوینی به دعوت برادرش میرزا احمدخان، به قصد بازدید از موزه و کتابخانهٔ سلطنتی بریتانیا از راه روسیه، آلمان و هلند راهی لندن می شود. در همان روزهای اول ورود به لندن از کتابخانه و موزه سلطنتی لندن بازدید می کند. از آن روز به بعد، قزوینی، هر روز راس ساعت هشت صبح به کتابخانه می رود و با حرص و ولع تمام در لابه لای نسخه های حیرت انگیز کتابخانه سلطنتی نفس می کشد. شوق دیدار روزانه و تنفس در لابه لای این نسخه های خطی بی نظیر، خوردوخوراک را از او گرفته و وطن و خانواده را فراموش کرده است.
 
 ادوارد براون، هر روز می بیند این جوان ایرانی، راس ساعتی مشخص خودش را به کتابخانه می رساند و به سراغ همان مجموعه کتاب هایی می رود که خود او به آنها علاقه دارد. ادوارد براون به دید یک جوان علاقه مند به قزوینی نگاه می کند و این دو یکدیگر را تنها در کتابخانه دیده اند و تا کنون چهره به چهره با یکدیگر روبه رو نشده اند.
 
 قزوینی هر روز راس ساعت هشت جلو پیشخان کتاب موزه و کتابخانه سلطنتی است. کتابدار این کتابخانه مردی است حدوداً شصت ساله. همواره با لبخند سفارش های جوان را می گیرد و به دنبال کتاب ها می رود. وقتی برمی گردد با چشمان مشتاق قزوینی مواجه می شود. قزوینی با چشم های حیرت کرده به کتابدار خیره می شود که مرد لبخندی می زند و نام جوان را با لحنی شوخی و به لهجه ای فصیح عربی می خواند و کتاب ها را روی پیشخان می گذارد: 
 
«محمد بن عبدالوهاب قزوینی»
 
 جوان با خودش فکر می کند لابد کتابدار خیلی تمرین کرده است تا نام او را به این زیبایی با لهجه عربی ادا کند که کتابدار کتاب ها را روی پیشخان می گذارد و دستش را به طرف جوان دراز می کند و به انگلیسی خودش را چنین معرفی می کند: 
 
 «آلکساندر جورج الیس، کتابدار و متخصص نسخ عربی»
 قزوینی به فکر فرومی رود. با خودش می گوید: «این نام عجیب آشناست.» فوراً یکی از کتاب هایی را که همیشه سفارش داده است باز می کند روی جلد کتاب را زمزمه می کند.
 Catalogue of Arabic books in the British Museum 
 این قسمت را بلند می خواند 
 By A.G. Ellis
 و با اشتیاق تمام می گوید: 
 «یعنی شما؟ عجب پس این فهرست دوجلدی کتاب های عربی موزه از معجزات شماست.»
 و شروع می کند به ستایش کتاب و می گوید: 
 «من در تمام این مدت با استفاده از همین کتاب بی مانند شما، نسخه های موردعلاقه خودم را سفارش می دادم.»
 کتابدار می گوید: 
 «این افتخار بزرگی برای من است که جوان کوشایی چون شما، با این شیفتگی به کتابخانه ما می آیید و خوشحال ترم که شما از این کتاب رضایت دارید. میل دارم با هم بیشتر آشنا شویم و گفت وگو کنیم.» 

 این مقدمه دوستی دو مرد بزرگ است. آلکساندر جورج الیس و محمد بن عبدالوهاب قزوینی. اولی نماینده ادبیات و فرهنگ ایران زمین در بریتانیا و دیگری کتابدار و یکی از داناترین نسخه شناسان جهان. ازاین پس آن دو هر روز در این کتابخانه بسیار حرف ها برای گفتن خواهند داشت و چنان که مشخص است بسیار به یکدیگر وابسته خواهند شد. 
 
 برخی روزها بعد از تعطیل شدن کتابخانه با هم پیاده روی می کنند و به کافه ای در انتهای خیابان منتهی به موزه می روند و با هم قهوه می خورند. از اتفاق آپارتمان میرزا احمدخان، برادر قزوینی در همان مسیری است که خانه آلکساندر کتابدار است. آنها در طول راه بحث می کنند و راه می روند و اگر هوا مناسب باشد حتماً پیاده می روند و درباره همه چیز با هم صحبت می کنند. الکساندر کتابدار، در سن شصت سالگی است و پدری است به معنای واقعی کلمه پدر، با بیشتر از دوجین بچه قدونیم قد، 14 دختر و پسر و مهم تر اینکه عاشق زنش ماریا است. زنی که بعد از به دنیاآوردن این همه بچه و بزرگ کردنشان هنوز زیباست و زندگی را برای آلکساندر کتابدار زیباتر کرده است. 
 
 یک سال بعد قزوینی میز خودش را در کتابخانه سلطنتی لندن دورتادور پر از نسخه های خطی کرده است و یک بسته کاغذسفید در وسط میز و دو مرکب سیاه و یک مرکب سرخ رنگ. قزوینی به سرعت در حال یادداشت برداری از نسخه ای فرسوده است. آلکساندر جورج الیس کتابدار به همراه مرد دیگری روبه روی میز و حجم کتاب ها و سرعت کار قزوینی می ایستند و فقط نگاه می کنند. می بینند این مرد جوان گویا در جهان دیگری است. مردی که همراه کتابدار آمده است کلاه از سر بر می دارد و سرفه ای می کند. قزوینی سر از نسخه برمی دارد و سلام می کند. نگاهی به کتابدار می کند و نگاهی به مرد ناشناس، لبخند می زند و به انگلیسی می گوید: 
 «چه کمکی می توانم به شما بکنم قربان؟»

 آلکساندر کتابدار دستش را بر شانه دوستش می گذارد و می گوید معرفی می کنم: 
 «ادوارد گرانویل براون، عضو فرهنگستان بریتانیا. ما باید با شما گفت وگو کنیم.»
 
 قزوینی با شنیدن نام براون از جا برمی خیزد و باورش نمی شود. پیش ازاین بارهاوبارها نام ادوارد براون را در مطالعات خودش لابه لای کتاب ها و مقدمات نسخه ها دیده است. 
 ادوارد براون می گوید: 
 «این شیفتگی و پشتکار شما، من را یاد دوستی درگذشته می اندازد.»
 و زبانش را تغییر می دهد و به فارسی زیبایی به قزوینی می گوید: 
 «طوری غرق نسخه ها هستید که گویا همین فردا این نسخه ها بال دربیاورند و پرواز کنند.»
 قزوینی از عمق جانش لبخند می زند و در دل خوشحال است که بالاخره کسی را یافته است که زبان او را در این کشور غریب می داند. قزوینی از جای بلند می شود و به ادوارد براون دست می دهد. براون می گوید: 
 «اغلب شما را می دیدم در این کتابخانه ولی فکر نمی کردم در مطالعاتتان تا این حد جدی باشید تا اینکه امروز آلکساندر از شما بسیار تعریف کرد که بنده هم مشتاق دیدار با شما شدم.»
 آلکساندر به قزوینی می گوید:  «ما در یک بنیاد موقوفات مشغول به کار بزرگی هستیم. نامش هست «بنیاد موقوفات گیب» منتها کار ما تلاش برای تصحیح و انتشار مجدد آثار علمی و ادبی بر مبنای نسخ موجود در کتابخانه بریتانیا و کتابخانه های دیگر است. این روزها به مشکلی برخورده ایم. بسیار مایلیم اگر شما تمایل دارید از شما دعوت به همکاری کنیم. مشکل ما در «تاریخ جهانگشای جوینی» است.»
 قزوینی می گوید: «البته بنده به خوبی با این کتاب آشنا هستم و شخصاً در فهرست های موزه و کتابخانه سلطنتی این کتاب را نیافتم. یک نسخه در کتابخانه موجود است که بسیار فرسوده است و تقریباً غیرقابل استناد.»
 ادوارد بروان می گوید: «بله شما درست می گویید. من از یکی از دوستانم در پاریس شنیدم که نسخه بسیار خوب و معتبری از این کتاب در کتابخانه ملی پاریس است. چه عالی خواهد بود اگر فردا در دفتر بنیاد جلسه ای بگذاریم و شما هم تشریف بیاورید تا در این زمینه هم فکری کنیم.» 
 
 آلکساندر لبخندی می زند و هر سه با هم دست می دهند و قزوینی با ادوارد براون خداحافظی می کند. براون موقع خداحافظی به قزوینی می گوید: 
 
 «فردا دست پر به بنیاد بیایید و نشانی را هم آلکساندر به شما خواهد داد»… ص 111- 116

… «الان یازده سال است که قزوینی از بریتانیا به فرانسه آمده است و در همین منطقه و آرّندیسمان چهاردهم شهر زیبای پاریس و در همین کوچه گازان، به نام نقاش بزرگ فرانسه و نام دیگری که شخص قزوینی آن را ساخته است و بسیار دوست می دارد، زندگی می کند.
 
 اغلب با شوخی به میهمانانش می گوید: «اسم این کوچه غازان خان است، یکی از فرمانداران ایران، نه گازان» حالا ادوارد براون در دفتر کارش در لندن، به شدت نگران قزوینی شده و به آلکساندر می گوید: «مگر تصحیح یک نسخه چند سال طول می کشد که آقای قزوینی این همه ما را معطل کرده؟» آلکساندر به براون پیشنهاد می کند که: «یکی از ما برویم و ببینیم این آقا چه کار می کند در این مدت. نکند ما را قال گذاشته باشد این آقای قزوینی؟»
 براون به آلکساندر می گوید: «ما هر سال تقریباً یک نامه به ایشان داده ایم و هر بار گفته است؛ چشم، چشم، تمام می کنم و همچنان مشغولم.» قرار می شود آلکساندر به پاریس برود. آلکساندر فردای آن روز به سمت پاریس به راه می افتد. روز بعد هنگام طلوع آفتاب به پاریس می رسد. وقتی به آپارتمان قزوینی در کوچه گازان نزدیک می شود، ساعت هشت صبح است. می بیند قزوینی در را باز می کند و با کیفی پر از کتاب و یکی دو جلد نسخه خطی به زیر بغل از خانه بیرون می آید. خودی نشان نمی دهد و با شیطنت خودش را پشت دیواری مخفی می کند. قزوینی از کنارش می گذرد. آلکساندر با فاصله به دنبال قزوینی به راه می افتد. آلکساندر می خواهد بداند کجا می رود این مرد و چه کار می کند. قزوینی در راه زیر لب ابیاتی را زمزمه می کند. 
 
 در سخن به دو مصرع چنان لطیف ببندم
 که شاید اهل معانی که ورد خود کند این را
 
 بخور ببخش که دنیا به هیچ کار نیاید
 جز آنکه پیش فرستند روز بازپسین را
 
 آلکساندر به خوبی این شعر را می شناسد و بارها این قصیده را از شیخ اجل سعدی، در ستایش عطاملک جوینی، خالق جهانگشای جوینی از زبان قزوینی شنیده است. آلکساندر پاریس را به خوبی می شناسد و راه بر او روشن است. قزوینی به کتابخانه ملی پاریس می رود.
 
 خیابان ها در پاریس این فصل از سال با آفتاب صبح و باران صبحگاهی همراه است. بارانی که آمده و رفته. خیابان ها را شسته و بوی مطبوع نم صبحگاهی مشام را تازه می کند. چند کبوتر گوشه ای بغبغو می کنند و یک زوج عاشق روی نیمکتی نشسته و چشم در چشم هم سرگرم عشق. قزوینی از کنار زوج جوان می گذرد و با لبخند و چشمکی دمی در لذت این عشق سهیم می شود. آلکساندر چند متر عقب تر است و همه اینها را زیر نظر دارد. تراموا از کنار ساختمان کتابخانه دور می زند. آن طرف خیابان ساختمان زیبای کتابخانه ملی پاریس در خودنمایی است.
 
 قزوینی کمی این پا و آن پا می کند تا تراموا بگذرد. بعد از عبور تراموا، کلاهش را جابه جا می کند و از خیابان می گذرد. از پلکان کتابخانه بالا می رود و وارد کتابخانه می شود. آلکساندر هم به دنبال او. از کریدور ورودی کتابخانه که می گذرد، قزوینی را می بیند که وارد گنجینه می شود. تعدادی نسخه را برداشته و به سمت میزی در گوشه کتابخانه می برد.
 آلکساندر مدتی لابه لای کتاب ها می گردد و حالا طبق شماره ردیف کتاب ها در گنجینه، به دنبال نسخه سه جلدی تاریخ جهانگشای جوینی است، نسخه سر جای خودش نیست. مطمین می شود که نسخه در دست قزوینی است. به سمت قزوینی قدم برمی دارد و باز همچون همیشه قزوینی را غرق در نسخه ها و یادداشت های خودش می بیند. خیلی رسمی و سنگین به قزوینی سلام می کند و قزوینی با دیدن آلکساندر از جای بلند می شود و او را در آغوش می گیرد. صندلی دیگری می آورد تا این دوست دیرین بنشیند. 
 
 آلکساندر با عصبانیت می گوید:  «یعنی همین، یازده سال است که شما قرار است یک کتاب را تصحیح کنید. چه شد این کار؟ تمام نشد یعنی؟ بنده فقط برای همین موضوع از لندن تا اینجا آمده ام.»
 قزوینی دست پاچه می شود. فوراً در یادداشت هایش دنبال ورقه ای می گردد. آن را پیدا می کند و جلو آلکساندر می گذارد. آلکساندر عصبانی به ورقه نگاه می کند. می گوید: «خب که چه بشود؟ این چیست؟»
 قزوینی می گوید: «ملاحظه بفرمایید.» آلکساندر به ورقه نگاه می کند. می بیند یک بیت شعر عربی است. آلکساندر می گوید: «خب این یک بیت شعر است.» قزوینی جلد دوم نسخه کتابخانه را و صفحه ای را که با کاغذی علامت گذارده است جلو آلکساندر باز می کند؛ می گوید: «شما ملاحظه بفرمایید. این بیت از کیست؟ نه در نسخه و نه در هیچ جای کتاب و حتی نسخه دیگری در این کتابخانه اثری از نام شاعر این بیت نیست و جوینی هم به نام شاعر هیچ اشاره ای نکرده است.»
 آلکساندر در بیت فرومی رود. می گوید: «عجب سبک شعر عجیب آشناست برایم، عجیب است واقعاً یعنی جوینی تا این حد بی توجه بوده.» و نیشش باز می شود. قزوینی می گوید: «خیر، به نظرم کاتب این نسخه مقصر است.»
 آلکساندر می پرسد: «کار در چه مرحله ای است در کل؟» قزوینی می گوید: «تقریباً اواخر این کارم. اما از این بیت نمی توانم بگذرم. یازده سال است تمام کتاب های این کتابخانه را زیرورو کرده ام و هنوز نیافته ام، نیافتم که نیافتم.» شب ها هم خوابش را می بینم. آلکساندر با شنیدن این حرف متاثر می شود، از صندلی بلند می شود و قزوینی را در آغوش می گیرد و از او عذرخواهی می کند. 
 
 آن روز آلکساندر جورج الیس و محمد قزوینی، در کتابخانه ملی پاریس با هم به دنبال نام شاعر یک بیت شعر مجهول، از نسخه سه جلدی تاریخ جهانگشای جوینی می گردند.
 فردای آن روز آلکساندر به لندن برمی گردد. به کمبریج و دفتر بنیاد موقوفات گیب می رود و تمام ماجرا را برای ادوارد براون تعریف می کند. 
 
 و براون تا پیش از مرگ هم این ماجرا را از یاد نمی برد. براون در هر محفل مهم علمی از این اتفاق به عنوان یکی از زیباترین اتفاقات زندگی خودش یاد کرده است و شاگردانش گفته اند که هر وقت ادوارد براون به این ماجرا اشاره کرده، چشمانش از اشک پر بوده است» …

بخشی از مستند مجموعه پژوهشی «چراغداران» فرزانگان فرهنگ در گرامیداشت علامه محمد قزوینی، گفت وگو با شادروان احمد مهدوی دامغانی، استاد دانشگاه هاروارد با گویندگی بهروز رضوی را می شنوید:  

علامه قزوینی در  منزل آرّندیسمان چهاردهم پاریس، کوچه گازان در جمع خانواده

نشسته در کنار بانو رُزا و دخترش سوزان خانم

دستخط علامه قزوینی

پایان خبر گیل 25