نگاهی به ازدواج جلال و سیمین و حاشیه هایش

به گزارش خبرگزاری گیل 25 محمدحسین دانایی به مناسبت سالگرد ازدواج جلال آل احمد و سمین دانشور زوج نویسنده مشهور ادبیات معاصرمان (۳۰ فروردین ۱۳۲۹) در یادداشتی با عنوان «تحلیل محتوای یک پیوند» که در اختیار گیل 25 قرار داده نوشته است:

«سوار عشق شو وَز رَه میندیش

که اسبِ عشق بس رهوار باشد

به یک حمله تو را منزل رساند

اگر چه راه ناهموار باشد

(مولوی)

عواطف و احساسات در ساماندهی یا بی ­سروسامانی زندگی ما چه نقشی دارند؟ آیا فقط پدیده ­های ذهنی هستند که در خلوت خصوصی­ مان پدیدار می ­شوند یا پیامدهای عینی و اجتماعی عمیق­ تری هم دارند و بر سرنوشت یا سرگذشت­مان اثر می ­گذارند؟

 زنده ­یادان جلال آل ­احمد و سیمین دانشور که امروز در شمار نویسندگان نامدار ایرانی قرار دارند در سال ۱۳۲۷ در جریان سفری به شیراز با همدیگر آشنا شدند. این آشنایی مقدمه عشق و علاقه ­ای افسانه­ ای بود که در ۳۰ فروردین ۱۳۲۹ به ازدواج انجامید. 

  این ازدواج از آغاز مسأله ­دار و مسأله ­ساز بود چون این دو تن از لحاظ وضعیت خانوادگی و فرهنگی و جایگاه طبقاتی و اجتماعی تفاوت­ های زیادی با هم داشتند و پیوند زناشویی ­شان کمی غیرمتعارف و رازگونه به نظر می ­رسید ولی بستگان و آشنایان به ­زودی با موضوع کنار آمدند و پذیرفتند که این دو تن به ­اصطلاح یک جان در دو قالبند و سری از هم سوا. بدین ترتیب زندگی مشترک آنان آغاز شد و چون علایق مشترکی هم داشتند لذا پیوند زناشویی­ شان رنگ وبوی همکاری گرفت و تا پایان عمرشان هم ادامه یافت با نتایج و دستاوردهایی که برکاتش هنوز هم در فضای «خانه – موزه سیمین و جلال» به صورت یک حسنه جاریه محفوظ مانده و محسوس است.

 اما از طرف دیگر موفقیت ­های فرهنگی و مطرح­ شدن این دو چهره در جامعه ادبی کشور به ­تدریج باعث قطبی ­شدن فضای پیرامونی آنان شد یعنی گروهی متعصبانه به سمت آل­ احمد غش کردند و گروهی به سمت دانشور و بعد هم حرف و حدیث­ هایی درباره مناسبات یا دادوستدهای حرف ه­ای آنان درگرفت و صحنه رقابت و حتی تخاصم(!) فرضی این دو تن چنان آراسته شد که گویی زندگی مشترک آنان بازار مکاره­ ای است که هر کس می­ کوشد تا متاع خویش را زودتر از دیگران به پول نزدیک کند! این گونه توهمات ناشی از همذات­ پنداری و تعصبات ناشی از ارادت یا عداوت افراطی نسبت به یکی از طرفین مخصوصاً پس از فوت آل­ احمد شدت گرفت تا جایی که برخی از افراد آل ­احمد را به درجه رفیع مرشدی و مرادی ارتقاء دادند و دانشور را نهال کوچکی در سایه­ سار او پنداشتند و برخی دیگر بر عکس عمل کردند یعنی از دانشور یک موجود اسطوره ­ای ساختند که در منتها­ الیه مدرّج کمالات بشری نشسته و عمرش را در راه یک همسر بی ­استعداد و بی ­عاطفه و بی ­وفا(!) تباه کرده است. حقا که اینگونه صورت­ سازی ­های حقیر و مستعمل برای ترسیم ماهیت زندگی یک زوج هنرمند و روشنفکر هم گمراه ­کننده است و هم تأسف ­بار.

 بدیهی است که نگاهی جامعه شناختی و روان­شناختی به ساختار روابط و ویژگی ­های پیوند این دو نویسنده و تحلیل محتوای این ویژگی ­ها می ­تواند در کشف حقیقت مؤثر باشد ویژگی ­هایی همچون احترام و اعتماد متقابل پایداری همگرایی همکاری حمایت و باروری:

     ۱) جاذبه متقابل بر اساس شباهت های فکری و فرهنگی: این فرایند موجب می­ شود که افراد جذب کسانی شوند که جهان بینی نظام ارزش ها و علایق مشترک دارند. جلال آل­ احمد و سیمین دانشور هم هر دو اهل قلم روشنفکر منتقد ادبی و اجتماعی و دغدغه مند مسائل فرهنگ معاصر بودند و همین گونه اشتراکات ستون ­هایی شدند برای تأسیس و تقویت یک رابطه پایدار.

     ۲) اصل تکمیل کنندگی: بیشتر افراد در فرایند ایجاد روابط عاطفی به دنبال رشد و کمال خود هستند. جلال آل ­احمد شخصیتی پرشور تند و تیز و پرخاشگرانه داشت در حالی که همسرش سیمین دانشور فردی آرام تر متین و متفکر بود. طبیعتاً این تضاد می توانست باعث تعدیل و تصحیح رفتارها و رشد و کمال دوسویه آنان شود.

     ۳) رشد در فرایند رابطه: یک رابطه در صورتی سالم و پایدار خواهد بود که به رشد فکری و احساسی هر دو طرف کمک کند. از این لحاظ سیمین دانشور نقش مهمی در حمایت فکری و روحی از آل­ احمد داشت و جلال آ­ل­ احمد نیز دانشور را در مسیر نویسندگی تشویق و حمایت می کرد.

     ۴)  عشق و احترام متقابل: یک رابطه ایده آل ترکیبی از صمیمیت اشتیاق و تعهد است. رابطه این زوج ادبی هم گرچه فرازونشیب ­هایی داشت اما همواره مبتنی بر احترام تعهد و صمیمیت بود. آثار باقی مانده از این دوتن و آنچه درباره یکدیگر نوشته­ اند سندی برای اثبات صحت این گزاره است.

     ۵) همکاری فکری و الهام بخشی: این دو تن از معدود زوج های روشنفکر ایرانی بودند که با وجود دیدگاه های متفاوت تأثیر عمیقی بر کارهای یکدیگر گذاشتند. سیمین دانشور تحت تأثیر جلال آل ­احمد و در بستر روابط و مناسبات اجتماعی آل­ احمد به نویسنده ای برجسته تبدیل شد. جلال آل ­احمد نیز از نگاه زنانه و متعادل همسرش هم در روابط اجتماعی و هم در آثار ادبی خویش بهره ­ها برد.

     ۶) برخورداری از دیدگاه انتقادی مشترک: هر دو تن به مسائل اجتماعی و فرهنگی جامعه توجه داشتند و آثارشان نیز بیانگر دغدغه های مشترکشان بود با این تفاوت شکلی که آل ­احمد با قلم تند و زهردارش به نقد می ­پرداخت و همسرش با شیوه­ ای احساسی ­تر و قلمی هنرمندانه تر.

     در مجموع می ­توان بدین نتیجه دست یافت که رابطه جلال آل­ احمد و سیمین دانشور یک نمونه جذاب و بی­ بدیل از یک پیوند احساسی عاطفی فکری و فرهنگی در دوران معاصر است پیوندی عمیق و قوی علی رغم وجود تفاوت هایی در سبک زندگی و عقایدشان پیوندی برآمده از شباهت های نظری روحیه همکاری احترام متقابل و حمایت فکری و اجتماعی و سرانجام پیوندی نه تنها احساسی و عاطفی بلکه قابل تحلیل و توجیه علمی که نشان دهندهعمق و معناداری رابطه آن هاست و اگر چنین نبود سیمین دانشور تا ۴۰ سال پس از درگذشت همسر و تا لحظه وداع خودش از زندگی حلقه ازدواج با «جلالِ زندگی»­اش را به انگشت نمی ­کرد یاد او را زنده نگه نمی ­داشت و به نیکی و احترام از او یاد نمی ­کرد.

بدون تردید این نوع پیوند می­ تواند الگوی ارزشمندی برای جوانان امروز باشد تا بخوانند و بدانند که «اسبِ عشق بس رهوار باشد!»

۲۴۴۵۷