خلاصه کتاب این است شیعه ( نویسنده باقر شریف القرشی )

کتاب «این است شیعه» اثر باقر شریف القرشی، نگاهی عمیق و مستند به ماهیت تشیع، ریشه های تاریخی و مبانی اعتقادی آن ارائه می دهد. این اثر ارزشمند، به اثبات حقانیت شیعه با دلایل قرآنی و روایی می پردازد و ابهامات و شبهات رایج را برطرف می سازد، راهی برای درک صحیح و جامع از این مکتب.

در میان آثار سترگ و روشنگر در حوزه معارف اسلامی، خلاصه کتاب این است شیعه ( نویسنده باقر شریف القرشی ) جایگاهی ویژه دارد. این کتاب نه تنها اثری تحقیقی و تحلیلی است، بلکه به منزله نردبانی برای دستیابی به بصیرتی عمیق تر در باب مکتب تشیع عمل می کند. باقر شریف القرشی، از علمای برجسته و پژوهشگران پرکار اسلامی، با نگارش این اثر، تلاشی ستودنی در جهت تبیین و دفاع از اصول و فروع مذهب شیعه امامیه به انجام رسانده است. وی که خود دارای جایگاه علمی رفیعی در حوزه علوم اسلامی است، با قلمی شیوا و استدلالی محکم، خواننده را به سفری معرفتی دعوت می کند تا با بنیان های فکری، تاریخی و کلامی شیعه آشنا شود. هدف اصلی این کتاب، نه صرفاً معرفی، بلکه اثبات حقانیت شیعه با تکیه بر منابع اصیل قرآنی، روایی و تاریخی است، تا بدین وسیله به شبهات و ابهامات رایج پاسخ داده شده و تصویری روشن و مستند از این مکتب فکری ارائه شود. مخاطب این اثر، از دانشجویان و محققان جویای حقیقت گرفته تا عموم علاقه مندان به معارف اسلامی، با مطالعه این خلاصه کتاب این است شیعه، به درکی جامع و عمیق از مباحث کلیدی آن دست خواهد یافت و دریچه ای نو به سوی فهم تشیع اصیل گشوده خواهد شد.

مبانی و ریشه های تاریخی تشیع

برای درک صحیح هر مکتب فکری، لازم است که به ریشه های تاریخی و مبانی اعتقادی آن نگریست. کتاب این است شیعه اثر باقر شریف القرشی نیز در فصول ابتدایی خود، به دقت به این مهم پرداخته و نشان می دهد که تشیع نه یک پدیده متأخر، بلکه جریانی اصیل و ریشه دار در بطن تاریخ اسلام است که از همان آغاز ظهور نبوت و رسالت، شکل گرفته است. این بخش از کتاب، خواننده را با خود به صدر اسلام می برد تا شاهد پیدایش و توسعه این جریان فکری باشد.

پیدایش و توسعه تشیع از صدر اسلام

همان گونه که در کتاب «این است شیعه» به تفصیل شرح داده می شود، تشیع از همان دوران پیامبر اکرم (ص) آغاز شد و با شعار محبت و پیروی از اهل بیت (ع) شناخته گشت. این مکتب، اندیشه ها و اهداف خاندان نبوت را سرلوحه زندگی و عقاید پیروانش قرار داد. روایات بسیاری از پیامبر اسلام (ص) وجود دارد که به صراحت به جایگاه ویژه علی (ع) و اهل بیت ایشان اشاره می کنند و گروهی از صحابه از همان زمان، به این وصایا عمل کرده و خود را شیعه علی می نامیدند. علامه القرشی با استناد به اقوال علمای بزرگ شیعه و حتی برخی از علمای اهل سنت، این حقیقت را تأیید می کند که تشیع یک پدیده نوظهور نیست، بلکه ریشه های آن به زمان حیات رسول اکرم (ص) بازمی گردد.

علمای بزرگی چون شیخ صدوق، شیخ مفید، علامه مظفر و دیگران، با ارجاع به اسناد تاریخی و روایات معتبر، بر قدمت و اصالت تشیع تأکید کرده اند. این بزرگان تشریح می کنند که محبت و پیروی از اهل بیت (ع) نه از روی عاطفه صرف، بلکه بر اساس دلایل محکم قرآنی و سنت نبوی بوده است. این پیوند عمیق و مستحکم با اهل بیت (ع) به حدی است که شیعیان خود را ملزم به پیروی از ائمه معصومین (ع) می دانند و بر این باورند که این پیروی، هرگز به معنای دوری از کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) نیست، بلکه دقیقاً در راستای فهم صحیح و عمل به آن دو منبع اصیل اسلامی است.

مسئله خلافت و انتصاب امام علی (ع)

یکی از محوری ترین مباحث در کتاب این است شیعه اثر باقر شریف القرشی، مسئله خلافت و جانشینی پیامبر (ص) است. القرشی با استدلال های قاطع، ضرورت تعیین جانشین برای پیامبر (ص) را از منظر اسلامی بیان می کند و سپس به بررسی دیدگاه های مختلف در این زمینه می پردازد. او با تکیه بر آیات قرآن کریم و روایات متواتر از پیامبر اکرم (ص)، اثبات می کند که پیامبر (ص) شخصاً امام علی (ع) را به عنوان جانشین خود منصوب کرده بودند. واقعه غدیر خم، یکی از مهم ترین مستنداتی است که القرشی به تفصیل به آن می پردازد و نشان می دهد که چگونه پیامبر (ص) در حضور جمع کثیری از مسلمانان، علی (ع) را به عنوان مولی و رهبر پس از خود معرفی کردند.

در این بخش، جایگاه رفیع اهل بیت (ع) در قرآن و سنت نبوی نیز مورد تأکید قرار می گیرد. آیاتی چون آیه تطهیر (احزاب/۳۳)، آیه مودت (شوری/۲۳) و حدیث ثقلین، همگی دلالت بر عصمت، طهارت و مرجعیت علمی و عملی اهل بیت (ع) دارند. باقر شریف القرشی با تحلیل این متون مقدس، نتیجه می گیرد که پیروی از اهل بیت (ع) نه تنها یک انتخاب شخصی، بلکه یک تکلیف شرعی و راهی برای حفظ اسلام اصیل پس از پیامبر (ص) بوده است. این استدلال ها، بنیانی محکم برای فهم اعتقادات اصلی شیعه و چرایی تمسک آنان به امامت ائمه دوازده گانه فراهم می آورد.

رخدادهای محوری و تبیین موضع شیعه

تاریخ اسلام پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، شاهد وقایع سرنوشت سازی بود که مسیر آینده امت اسلامی را تعیین کرد. خلاصه کتاب این است شیعه ( نویسنده باقر شریف القرشی ) با نگاهی تحلیلی به این رخدادها، موضع تشیع را در قبال آن ها به وضوح تبیین می کند و به خواننده کمک می کند تا با دلایل و مستندات، پیچیدگی های آن دوران را بهتر درک کند.

فتنه بزرگ و ماجرای سقیفه بنی ساعده

یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین وقایع پس از رحلت پیامبر (ص)، ماجرای سقیفه بنی ساعده بود. علامه القرشی در کتاب خود، شرحی دقیق و تحلیلی از این رخداد ارائه می دهد؛ واقعه ای که در آن گروهی از صحابه، بدون حضور و مشورت با امام علی (ع) و برخی دیگر از بزرگان، به انتخاب خلیفه پرداختند. این اقدام، پیامدهای عمیقی بر مسیر تاریخ اسلام داشت و به عقیده شیعه، انحرافی بزرگ از وصایای پیامبر (ص) و مسیر صحیح خلافت بود.

کتاب به ماجرای سقیفه و تبعات آن می پردازد و اعتراضات و احتجاجات امام علی (ع)، حضرت فاطمه (س) و شماری از صحابه بزرگ را در برابر این تصمیم به تصویر می کشد. آن ها با استناد به دستورات پیامبر (ص) در غدیر و جایگاه ویژه امام علی (ع)، مشروعیت این انتخاب را زیر سؤال بردند. باقر شریف القرشی با جمع آوری این احتجاجات، نشان می دهد که مخالفت با سقیفه، یک موضع گیری فردی نبوده، بلکه حرکتی ریشه دار از سوی کسانی بوده که به نص پیامبر (ص) در مورد جانشینی امام علی (ع) اعتقاد داشتند. این بخش از کتاب، برای درک چگونگی شکل گیری اختلافات بنیادین در امت اسلامی پس از پیامبر (ص) بسیار حائز اهمیت است.

موضع شیعه در قبال صحابه

یکی دیگر از موضوعات چالش برانگیز در تاریخ اسلام، موضع گیری درباره صحابه است. کتاب این است شیعه به این مسئله مهم می پردازد و تعریف شیعه از صحابه و تفاوت دیدگاه های آن را با سایر مذاهب اسلامی بیان می کند. شیعه برخلاف دیدگاهی که همه صحابه را عادل و مصون از خطا می داند، معتقد است که صحابه نیز انسان هایی بوده اند که مانند دیگران، درجات مختلفی از ایمان، تقوا و عمل داشتند. در نتیجه، نمی توان حکم یکسانی برای همه آنان صادر کرد.

القرشی با استناد به آیات قرآن کریم و روایات نبوی، به بررسی انتقادی برخی رفتارهای صحابه می پردازد و به صراحت به وجود منافقان و مرتدان در میان آنان اشاره می کند. این بررسی ها، با هدف توهین به افراد نیست، بلکه برای ارائه تصویری واقع بینانه و مستند از تاریخ صورت می گیرد. همچنین، مسئله روایات جعلی که به نام صحابه نقل شده و موجب تحریف حقایق تاریخی و کلامی شده اند، در این کتاب مورد توجه قرار می گیرد. شیعه و صحابه موضوعی است که القرشی با دقت و ظرافت به آن می پردازد و نشان می دهد که نگاه شیعه به صحابه، بر اساس معیار حق و باطل است، نه صرفاً بر اساس هم عصری با پیامبر (ص).

رد اتهام غلو در شیعه

یکی از اتهامات ناروایی که گاه به شیعیان وارد می شود، اتهام غلو یا افراط گرایی در مورد اهل بیت (ع) است. معرفی کتاب این است شیعه نشان می دهد که باقر شریف القرشی به این شبهه نیز پاسخی جامع و مستدل داده است. او مفهوم صحیح غلو را تبیین کرده و مرز آن را با محبت عمیق و احترام شایسته ای که شیعیان نسبت به اهل بیت (ع) دارند، مشخص می کند.

القرشی با ذکر دلایل متعدد از قرآن کریم و روایات ائمه معصومین (ع)، به روشنی بیان می کند که ائمه (ع) خود شدیداً از غلو نهی کرده و غالیان را کافر دانسته اند. محبت اهل بیت (ع) به معنای قائل شدن صفات الوهی برای آنان یا بالا بردن ایشان از مقام بندگی نیست، بلکه به معنای پیروی از آنان به عنوان حجج الهی و اوصیای پیامبر (ص) است. این بخش از کتاب به خواننده این اطمینان را می دهد که اعتقادات اصلی شیعه در مورد ائمه (ع)، کاملاً منطبق با تعالیم اسلامی و دور از هرگونه غلو و افراط است.

آموزه های اعتقادی، اخلاقی و سیاسی شیعه

مکتب تشیع تنها یک جریان تاریخی نیست، بلکه یک نظام جامع فکری است که ابعاد اعتقادی، اخلاقی و سیاسی زندگی انسان را در بر می گیرد. خلاصه کتاب این است شیعه ( نویسنده باقر شریف القرشی ) به دقت به این ابعاد می پردازد و چارچوب فکری شیعه را در این زمینه ها تبیین می کند تا تصویری کامل از جهان بینی شیعی ارائه دهد.

چارچوب اعتقادی شیعه

کتاب این است شیعه اثر باقر شریف القرشی، مبانی اعتقادی شیعه را با تمرکز بر توحید، نبوت، امامت و معاد تشریح می کند. این ارکان اساسی، ستون های اصلی تفکر شیعی را تشکیل می دهند.

• توحید: توحید در نگاه شیعه، نه تنها به معنای یکتایی خداوند است، بلکه صفات الهی مانند علم، قدرت، حیات و از همه مهم تر، عدل الهی نیز به عنوان رکن اصلی توحید و لازمه آن مورد تأکید قرار می گیرد. باقر شریف القرشی توضیح می دهد که اعتقاد به عدل الهی، اساس بسیاری از آموزه های اخلاقی و کلامی شیعه است و تمایزی کلیدی با برخی مکاتب دیگر اسلامی ایجاد می کند.
• نبوت و امامت: پس از توحید، نبوت و امامت در کنار هم تبیین می شوند. ضرورت نبوت برای هدایت بشر و سپس ضرورت امامت برای ادامه مسیر هدایت پس از پیامبر (ص)، از مهم ترین مباحث است. القرشی بیان می کند که امامت، نه یک جایگاه انتخابی، بلکه مقامی الهی و منصوب از جانب خداوند است که وظیفه حفظ دین و هدایت جامعه را بر عهده دارد. امامت از دیدگاه شیعه، مکمل نبوت و ضامن بقای آموزه های حقیقی اسلام است.
• معاد: باور به رستاخیز و عدالت الهی در جهان آخرت نیز از ارکان مهم اعتقادی شیعه است. این باور، علاوه بر اینکه انگیزه ای قوی برای تقوا و عمل صالح است، نشان دهنده کمال عدل الهی است که هیچ عملی بی حساب و کتاب نمی ماند.

روش سیاست ورزی و نظام حکومتی شیعه

مکتب شیعه، دیدگاهی جامع نسبت به سیاست ورزی و نظام حکومتی نیز ارائه می دهد که در کتاب این است شیعه به آن پرداخته شده است. اصول حاکم بر سیاست در تشیع، بر پایه های گسترش عدل، مبارزه با ظلم، برقراری مساوات و حفظ وحدت اسلامی استوار است.

سیاست در نگاه شیعه، جدای از اخلاق و معنویت نیست، بلکه وسیله ای برای تحقق اهداف الهی و خدمت به خلق است که نیازمند پاکی و عدالت در حکمرانان است.

باقر شریف القرشی توضیح می دهد که حکمرانان در نظام شیعی، باید دارای صفاتی چون تقوا، عدالت، علم و آگاهی کافی باشند تا بتوانند جامعه را به سمت کمال و سعادت رهبری کنند. مبارزه با ظلم و فساد، از وظایف اصلی حکومت اسلامی محسوب می شود و به هیچ وجه با منفعت طلبی و دنیاگرایی سازگاری ندارد. اهداف کتاب این است شیعه در این بخش، تبیین می کند که چگونه شیعه به دنبال اقامه حکومتی است که در آن، عدالت و کرامت انسانی محور قرار گیرد.

مراقبت های تربیتی و اخلاقی در تشیع

بعد تربیتی و اخلاقی، از ابعاد حیاتی مکتب شیعه است که معرفی کتاب این است شیعه به طور کامل به آن می پردازد. القرشی ارزش های اخلاقی والایی را که ائمه معصومین (ع) بر آن تأکید داشته اند، تشریح می کند. این ارزش ها، نه تنها به روابط فردی، بلکه به تعاملات اجتماعی نیز شکل می دهند:

• ارزش های اخلاقی مثبت: عطوفت، مهربانی، دیدار مؤمنان، برآوردن حاجت نیازمندان، کمک رسانی و دل جویی از دیگران، از جمله توصیه های مؤکد در اخلاق شیعی است. این دستورات اخلاقی، به منظور ساختن جامعه ای مبتنی بر همدلی و همبستگی انسانی است.
• نهی از عوامل تفرقه و تخریب: در مقابل، از عواملی که به تفرقه و تخریب روابط اجتماعی منجر می شوند، به شدت نهی شده است؛ مانند قطع روابط، عدم تعاون، اذیت کردن، دشنام دادن، جستجوی عیوب و لغزش های دیگران، و تفاخر بی جا. امام صادق (ع) در نامه ای به شیعیان خود، آنان را به رعایت این اصول اخلاقی دعوت کرده اند تا الگویی از جامعه صالح باشند.

باقر شریف القرشی همچنین به جایگاه عقل و گشایش باب اجتهاد در مکتب شیعه اشاره می کند. شیعه بر حجیت عقل تأکید دارد و معتقد است که عقل یکی از منابع استنباط احکام شرعی است. این مسئله باعث شده تا باب اجتهاد در شیعه همواره باز باشد و فقها بتوانند با بهره گیری از عقل و دیگر منابع شرعی، به نیازهای زمانه پاسخ دهند و فقه را پویا و زنده نگاه دارند. این رویکرد، به اثبات حقانیت شیعه در پاسخگویی به مسائل مستحدثه کمک می کند و از جمود فکری جلوگیری می کند.

پاسخ به شبهات و تبیین شعائر شیعه

مکتب شیعه همواره با شبهات و اتهاماتی روبه رو بوده است که فهم آن را برای ناآشنایان دشوار ساخته. کتاب این است شیعه اثر باقر شریف القرشی به این شبهات پاسخ می دهد و فلسفه برخی از شعائر و مناسک شیعی را تبیین می کند تا ابهامات برطرف شود و حقیقت آشکار گردد.

مرجعیت عامه و ولایت فقیه

یکی از ارکان مهم سازمان دهی دینی و اجتماعی شیعه در عصر غیبت، نهاد مرجعیت شیعه است. باقر شریف القرشی در کتاب خود به معنا و ضرورت مرجعیت دینی در عصر غیبت امام زمان (عج) می پردازد. او توضیح می دهد که با غیبت امام معصوم، نیاز به رهبری دینی که بتواند جامعه را در مسیر صحیح هدایت کند و پاسخگوی مسائل شرعی باشد، احساس می شود. این مسئولیت خطیر بر عهده مجتهدان جامع الشرایط است.

علامه القرشی به صفات ضروری یک مرجع تقلید نیز اشاره می کند:

1. ذکور: مرد بودن.
2. عقل: عاقل و برخوردار از سلامت عقل بودن.
3. ایمان: داشتن ایمان کامل به اصول دین و مذهب.
4. عدالت: پرهیز از گناهان کبیره و عدم اصرار بر صغیره.
5. اجتهاد: قدرت استنباط احکام شرعی از منابع اصلی (قرآن، سنت، عقل، اجماع).

یکی از نکات مهمی که القرشی بر آن تأکید دارد، جدایی مرجعیت از دولت است. او بیان می کند که مرجعیت دینی در شیعه، همواره سعی در حفظ استقلال خود از قدرت های سیاسی داشته تا بتواند بدون تأثیرپذیری از منافع دنیوی، به وظیفه هدایت و پاسداری از دین بپردازد. این استقلال، اعتبار و تأثیرگذاری مرجعیت را در میان شیعیان افزایش داده است.

تبیین شعائر و اتهامات بی اساس

برخی از شعائر و آداب خاص شیعه، گاهی اوقات مورد سوءتفاهم یا اتهامات بی اساس قرار گرفته اند. نقد و بررسی کتاب این است شیعه نشان می دهد که القرشی با رویکردی مستند، به تبیین فلسفه این شعائر پرداخته است:

• سجده بر تربت حسینی: شیعیان هنگام نماز، بر خاک پاک و به ویژه تربت کربلا سجده می کنند. القرشی با ارائه دلایل شرعی، توضیح می دهد که سجده تنها برای خداست و سجده بر زمین یا آنچه از زمین می روید (به شرط حلال بودن) از سنت پیامبر (ص) بوده است. سجده بر تربت حسینی، نه تنها شرک نیست، بلکه از باب احترام و تبرک به خاکی است که خون پاک امام حسین (ع) و یارانش بر آن ریخته شده و یادآور فداکاری در راه خداست.
• مجالس عزاداری و زیارت ائمه: فلسفه مجالس عزاداری امام حسین (ع) و زیارت مرقد ائمه (ع)، احیای امر اهل بیت (ع)، یادآوری فداکاری های آنان برای حفظ اسلام و تجدید پیمان با آرمان های الهی است. این اعمال، وسیله ای برای ارتباط معنوی با اولیاء خدا و کسب فیض و برکت است، نه پرستش.
• بوسیدن ضریح: بوسیدن ضریح ائمه (ع) نیز از جمله اعمالی است که به اشتباه به پرستش تعبیر می شود. القرشی توجیهات روایی و عرفی این عمل را بیان می کند. این کار، از باب اظهار محبت شدید، احترام و تبرک به محل دفن و یادگار اولیاء الهی است، همانند بوسیدن قرآن کریم یا حجرالاسود، که هیچ یک به معنای پرستش نیستند.

باقر شریف القرشی با این توضیحات، به خواننده کمک می کند تا شیعه و صحابه، تقیه در شیعه (که در کتاب به آن نیز اشاره شده) و سایر ابعاد زندگی و اعتقادات شیعی را به درستی و بدون پیش داوری درک کند و بداند که این اعمال، همگی ریشه های شرعی و منطقی دارند و هدفشان تعمیق ارتباط با خداوند و اولیای اوست.

نتیجه گیری

خلاصه کتاب این است شیعه ( نویسنده باقر شریف القرشی )، با تمامی فصول و مباحث گسترده ای که به آن پرداخته است، به مثابه یک نقشه راه برای درک عمیق تر و جامع تر از مکتب تشیع عمل می کند. این اثر ارزشمند، با ارائه ی دلایل محکم و مستند از منابع قرآنی، روایی و تاریخی، به شکلی متقن و روشنگر، حقانیت تشیع را به اثبات می رساند. از ریشه های اصیل تشیع در صدر اسلام و جایگاه رفیع اهل بیت (ع) گرفته تا تحلیل دقیق وقایع سرنوشت سازی چون سقیفه، موضع گیری شیعه در قبال صحابه، رد اتهامات ناروا همچون غلو و تبیین چارچوب های اعتقادی، اخلاقی و سیاسی، همگی با قلمی شیوا و استدلالی محکم به تصویر کشیده شده اند.

باقر شریف القرشی این است شیعه را به گونه ای نگاشته که خواننده در مسیر این روایت تاریخی و معرفتی، نه تنها با حقایق آشنا می شود، بلکه به تأمل و تفکر بیشتر در باب آموزه های اهل بیت (ع) و اهمیت پیروی از سیره ایشان دعوت می گردد. این کتاب به شما نشان می دهد که چگونه تشیع، با تکیه بر عقلانیت و نص صریح، توانسته است اصالت و پویایی خود را در طول تاریخ حفظ کند و به مسائل روز جامعه پاسخ دهد.

مطالعه این اثر برای هر کسی که به دنبال فهمی عمیق، مستند و فارغ از پیش داوری از اسلام اصیل و مکتب تشیع است، ضروری به نظر می رسد. این کتاب، نه تنها به اثبات حقانیت شیعه می پردازد، بلکه خواننده را به سفری دعوت می کند تا با قلب و جان خود، با اندیشه های پاک و روشنگر اهل بیت (ع) پیوند برقرار کند و راهی نوین برای زندگی ایمانی و مسئولانه بیابد. پس بیایید با تأمل بیشتر در آموزه های این مکتب، گامی مؤثر در جهت رشد فکری و معنوی خود برداریم و خود را برای دستیابی به بصیرتی عمیق تر آماده سازیم.

درباره نویسنده

علامه باقر شریف القرشی (۱۳۴۴-۱۴۳۳ ه.ق / ۱۹۲۶-۲۰۱۲ م) یکی از فقیهان، مورخان، و حدیث شناسان برجسته شیعه در قرن معاصر بود. او در شهر کربلا متولد شد و از همان دوران جوانی به تحصیل علوم دینی پرداخت. القرشی در حوزه های علمیه نجف اشرف و کربلا از محضر اساتید بزرگی بهره برد و در فقه، اصول، حدیث، تاریخ و رجال به تبحر رسید. ایشان به دلیل آثار متعدد و پژوهش های عمیق خود در زمینه تاریخ ائمه معصومین (ع)، به مورخ اهل بیت شهرت یافت.

مهم ترین ویژگی آثار القرشی، دقت تاریخی، عمق پژوهشی و استناد به منابع اصیل و معتبر اسلامی است. او با نگارش مجموعه های تاریخی مفصلی درباره زندگی هر یک از ائمه (ع)، خدمتی بزرگ به فرهنگ تشیع کرد. از جمله آثار برجسته دیگر او علاوه بر کتاب این است شیعه اثر باقر شریف القرشی می توان به مجموعه دایرة المعارف گونه حیات الامام اشاره کرد که به زندگی و سیره تک تک امامان پرداخته است. این آثار، نه تنها مرجع معتبری برای محققان هستند، بلکه به عامه مردم نیز کمک می کنند تا با ابعاد مختلف زندگی و اندیشه اهل بیت (ع) آشنا شوند. علامه القرشی عمر پر برکت خود را در راه نشر معارف اهل بیت (ع) و دفاع از مکتب تشیع سپری کرد و میراثی گران بها از خود به یادگار گذاشت.