مهریه عند الاستطاعة چیست؟

مهریه عند الاستطاعه نوعی از مهریه است که پرداخت آن از سوی زوج، منوط به توانایی مالی اوست. این نوع مهریه، برخلاف مهریه عندالمطالبه که زن هر زمان که بخواهد می تواند آن را طلب کند، شرایط خاصی برای وصول دارد و نیازمند اثبات استطاعت مالی مرد است. درک صحیح این مفهوم برای هر دو طرف عقد نکاح حیاتی است تا از ابهامات و چالش های حقوقی احتمالی در آینده پیشگیری شود.

ازدواج، پیوندی مقدس و سرشار از تعهدات دو سویه است که در فرهنگ و شرع ایران، با پشتوانه حقوقی محکمی همراه شده است. مهریه یکی از مهم ترین این پشتوانه ها به شمار می رود که در زمان عقد نکاح تعیین می شود و از جمله حقوق مالی زن بر ذمه مرد محسوب می گردد. در میان انواع مهریه، مهریه عندالاستطاعه جایگاه ویژه ای دارد و سوالات بسیاری را برای زوجین، به ویژه در شرایط اختلافات خانوادگی، به وجود می آورد. فهم عمیق تفاوت ها و پیچیدگی های این نوع مهریه، می تواند راهگشای بسیاری از مسائل باشد و به زوجین کمک کند تا با دیدی بازتر، آینده مشترک خود را مدیریت کنند.

مهریه عندالاستطاعه: تعریف و تبیین حقوقی

برای بسیاری از افراد، اصطلاحات حقوقی مانند «عندالمطالبه» و «عندالاستطاعه» ممکن است پیچیده و گیج کننده به نظر برسد. اما با کمی توضیح، می توان به راحتی تفاوت های کلیدی آن ها را درک کرد و فهمید که هر یک چه پیامدهایی در پی دارند.

تعریف حقوقی و ساده مهریه عندالاستطاعه

مهریه عندالاستطاعه، به معنای مهریه ای است که پرداخت آن توسط زوج (مرد)، وابسته به توانایی و قدرت مالی او در زمان مطالبه است. به عبارت دیگر، زن تنها زمانی می تواند این نوع مهریه را دریافت کند که اثبات شود همسرش توانایی پرداخت آن را دارد. این موضوع، تفاوت عمده ای با «مهریه عندالمطالبه» دارد که در آن، زن به محض جاری شدن عقد، مالک مهریه می شود و می تواند در هر زمانی آن را طلب کند و مرد نیز موظف به پرداخت آن است، مگر اینکه اعسار او ثابت شود.

در مهریه عندالاستطاعه، بار اثبات توانایی مالی بر عهده زوجه (زن) است. او باید به دادگاه ثابت کند که همسرش اموال و دارایی هایی دارد که می تواند از طریق آن ها، مهریه را بپردازد. این در حالی است که در مهریه عندالمطالبه، اگر مرد توان پرداخت نداشته باشد، باید اعسار خود را ثابت کند.

شرط اساسی: احراز استطاعت مالی زوج

استطاعت مالی در مهریه عندالاستطاعه به چه معناست و چه تفاوتی با تمکن مالی مطلق دارد؟ این سوال کلیدی ترین بخش در فهم این نوع مهریه است. استطاعت مالی در اینجا به معنای داشتن دارایی و درآمدی است که مرد بتواند مهریه را از طریق آن پرداخت کند، بدون اینکه زندگی روزمره و حداقلی او دچار اختلال شود. این مفهوم با تمکن مالی مطلق که صرفاً به معنای دارایی داشتن است، متفاوت است و جنبه های معیشتی و عرفی را نیز در نظر می گیرد.

برای اثبات استطاعت مالی زوج، دادگاه تمام اموال منقول (مانند خودرو، حساب بانکی، سهام) و غیرمنقول (مانند ملک، زمین) او را مورد بررسی قرار می دهد. همچنین، حقوق و درآمدهای ثابت مرد، از جمله حقوق کارمندی یا بازنشستگی، و هرگونه منبع درآمد دیگری که دارد، در این ارزیابی دخیل خواهد شد. زن باید اطلاعات دقیقی از دارایی های همسرش به دادگاه ارائه دهد تا دادگاه بتواند حکم به پرداخت مهریه صادر کند.

نقش مستثنیات دین در تعیین استطاعت مالی

هنگام بررسی استطاعت مالی مرد، دادگاه مستثنیات دین را از اموال قابل توقیف خارج می کند. مستثنیات دین، اموالی هستند که برای زندگی حداقلی و شرافتمندانه بدهکار و افراد تحت تکفل او ضروری به شمار می آیند و قانون، توقیف آن ها را ممنوع کرده است. این اموال شامل موارد زیر می شوند:

• مسکن مورد نیاز زوج و افراد تحت تکفل وی با رعایت شأن عرفی.
• اثاثیه مورد نیاز زندگی.
• ابزار و وسایل کار و امرار معاش.
• وسایل نقلیه ضروری.
• مقدار معینی از وجه نقد برای هزینه های ضروری زندگی.

این بدان معناست که حتی اگر مرد دارایی هایی داشته باشد، تنها اموالی که جزو مستثنیات دین نباشند، برای پرداخت مهریه قابل توقیف خواهند بود. این قانون، به نوعی حمایت از حقوق اولیه بدهکار و خانواده اش است تا در شرایط بدهی، به کلی از زندگی محروم نشوند.

مراحل مطالبه و نحوه دریافت مهریه عندالاستطاعه

مطالبه مهریه عندالاستطاعه، مسیری قانونی دارد که شامل چند گام اصلی می شود. هر گام نیازمند دقت و آگاهی از فرآیندهای حقوقی است تا زوجه بتواند به حق خود دست یابد. این مراحل از مراجعه به دفترخانه آغاز شده و تا شناسایی و توقیف اموال پیش می رود.

گام اول: مراجعه به دفترخانه ثبت عقد و اجرای ثبت

اولین قدم برای زوجه ای که قصد مطالبه مهریه عندالاستطاعه را دارد، مراجعه به دفترخانه ای است که عقد نکاح در آن ثبت شده است. در آنجا، باید درخواست «صدور اجراییه مهریه» را تقدیم کند. اجراییه، سندی رسمی است که نشان می دهد مهریه در سند ازدواج ثبت شده و زن حق مطالبه آن را دارد. این اجراییه سپس به اداره ثبت اسناد و املاک فرستاده می شود تا در صورت امکان، از طریق آن اموال مرد شناسایی و توقیف گردد.

در صورتی که در این مرحله، اداره ثبت نتواند اموالی از زوج شناسایی کند که قابل توقیف باشد، گواهی تحت عنوان «گواهی عدم دسترسی به اموال» صادر خواهد شد. این گواهی برای مرحله بعدی و مراجعه به دادگاه خانواده اهمیت زیادی دارد.

گام دوم: تقدیم دادخواست به دادگاه خانواده

پس از دریافت گواهی عدم دسترسی به اموال از اداره ثبت (یا حتی اگر اجراییه از طریق ثبت به نتیجه نرسید)، زوجه باید با تقدیم «دادخواست مطالبه مهریه» به دادگاه خانواده، مراحل قانونی را ادامه دهد. برای طرح این دعوی، مدارک زیر لازم است:

• سند ازدواج (عقدنامه).
• شناسنامه و کارت ملی زوجه.
• گواهی عدم دسترسی به اموال (در صورت وجود).
• لیست دقیق اموال و دارایی هایی که زوجه از همسرش می شناسد (در صورت اطلاع).

در دادگاه خانواده، فرآیند رسیدگی آغاز می شود و قاضی نقش محوری در بررسی ادعاهای طرفین و احراز استطاعت مالی زوج دارد. زن باید تمام تلاش خود را برای معرفی و اثبات وجود دارایی های همسرش به کار گیرد.

گام سوم: شناسایی و توقیف اموال زوج

این گام، حساس ترین و مهم ترین بخش مطالبه مهریه عندالاستطاعه است. زوجه باید با دقت و پیگیری، به شناسایی اموال همسرش بپردازد. در این مسیر، دادگاه نیز می تواند به کمک زوجه آمده و استعلاماتی را از مراجع مختلف انجام دهد:

• استعلام از ادارات ثبت اسناد و املاک: برای شناسایی اموال غیرمنقول (ملک، زمین).
• استعلام از بانک مرکزی و بانک ها: برای شناسایی حساب های بانکی و موجودی آن ها.
• استعلام از اداره راهنمایی و رانندگی: برای شناسایی وسایل نقلیه (خودرو، موتورسیکلت).
• استعلام از سازمان بورس: برای شناسایی سهام و اوراق بهادار.
• استعلام از سازمان تامین اجتماعی و ادارات دولتی/خصوصی: برای شناسایی حقوق کارمندی یا بازنشستگی.

پس از شناسایی اموال و در صورت احراز استطاعت مالی، دادگاه دستور «توقیف اموال» را صادر می کند. این توقیف می تواند شامل ملک، خودرو، موجودی حساب بانکی، یا بخشی از حقوق و مستمری مرد باشد. نکته مهم این است که توقیف اموال باید به اندازه مهریه و متناسب با آن باشد و مستثنیات دین از آن مستثنی هستند.

شناسایی دقیق و معرفی اموال زوج، کلید اصلی موفقیت در مطالبه مهریه عندالاستطاعه است و زوجه باید با آگاهی و دقت بالا این مسیر را طی کند.

ابهامات و سوالات حقوقی رایج در مورد مهریه عندالاستطاعه

همانند بسیاری از مسائل حقوقی، مهریه عندالاستطاعه نیز با ابهامات و پرسش های فراوانی همراه است. پاسخ به این سوالات می تواند به افراد درگیر با این موضوع، دیدگاهی روشن تر و واقع بینانه تر بدهد.

آیا مهریه عندالاستطاعه زندان دارد؟

یکی از مهم ترین سوالاتی که ذهن بسیاری از مردان را درگیر می کند، این است که آیا بابت مهریه عندالاستطاعه ممکن است به زندان بیفتند؟ پاسخ کلی به این سوال «خیر» است. در مهریه عندالاستطاعه، اصل بر عدم توانایی مرد در پرداخت مهریه است تا زمانی که خلاف آن ثابت شود. ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی که به موجب آن در صورت عدم پرداخت دین، فرد ممکن است بازداشت شود، در مورد مهریه عندالاستطاعه با محدودیت هایی همراه است.

در واقع، زمانی مرد بابت مهریه عندالاستطاعه جلب یا بازداشت می شود که:

1. استطاعت مالی او به اثبات رسیده باشد (یعنی دادگاه حکم به توانایی او در پرداخت داده باشد).
2. با وجود توانایی اثبات شده، از پرداخت مهریه (حتی به صورت اقساطی) امتناع ورزد. در این صورت، امتناع از پرداخت، فرار از دین محسوب شده و می تواند منجر به جلب و بازداشت شود.

بنابراین، صرف ثبت مهریه به صورت عندالاستطاعه به معنای جلب شدن مرد نیست، بلکه جلب تنها در صورت اثبات توانایی و سپس خودداری از پرداخت رخ می دهد.

آیا مهریه عندالاستطاعه قسطی می شود؟

بله، مهریه عندالاستطاعه نیز می تواند به صورت اقساطی پرداخت شود. حتی پس از اینکه استطاعت مالی زوج توسط دادگاه احراز شد، ممکن است دادگاه تشخیص دهد که پرداخت یکجای تمام مهریه، فشار مالی بیش از حدی به زوج وارد می کند. در این شرایط، دادگاه با در نظر گرفتن توانایی مالی مرد، میزان درآمد، شغل، و سایر تعهدات او، مهریه را به صورت اقساطی تعیین می کند. این تصمیم به گونه ای اتخاذ می شود که هم حق زوجه ادا شود و هم زندگی عادی مرد مختل نگردد. تعیین میزان پیش پرداخت و اقساط ماهانه بر عهده قاضی است.

تکلیف مهریه عندالاستطاعه در طلاق چیست؟

فرآیند مطالبه مهریه عندالاستطاعه چه در حین زندگی مشترک و چه در فرآیند طلاق، تفاوت ماهوی زیادی ندارد. در هر دو حالت، زوجه باید استطاعت مالی زوج را اثبات کند. در صورتی که زوجین در آستانه طلاق باشند، زن می تواند همزمان با درخواست طلاق، دادخواست مطالبه مهریه عندالاستطاعه را نیز تقدیم کند. دادگاه در فرآیند طلاق، وضعیت مهریه را نیز تعیین تکلیف خواهد کرد.

تفاوت اصلی آن با مهریه عندالمطالبه در این است که در مهریه عندالمطالبه، معمولاً پرداخت یا تعیین تکلیف مهریه، از پیش شرط های اصلی صدور حکم طلاق (به ویژه از طرف زن) است. اما در مهریه عندالاستطاعه، اثبات توانایی مالی مرد ممکن است زمان بر باشد و این موضوع نباید مانع از جاری شدن حکم طلاق شود، هرچند که زن همچنان حق پیگیری مهریه خود را خواهد داشت.

مهریه عندالاستطاعه بعد از فوت شوهر

مهریه، چه عندالمطالبه باشد و چه عندالاستطاعه، یک دین و بدهی بر عهده مرد است. این دین با فوت شوهر ساقط نمی شود و از «ترکه» (ارث) او قابل مطالبه است. به این معنا که زن می تواند مهریه خود را از اموال به جا مانده از همسر فقیدش طلب کند. حتی اگر مهریه عندالاستطاعه باشد، پس از فوت شوهر و با فرض وجود ترکه، دیگر نیازی به اثبات استطاعت مالی نیست، زیرا ترکه خود به نوعی نمایانگر توانایی مالی متوفی است.

وارثان مرد متوفی موظف اند پیش از تقسیم ارث، بدهی های او از جمله مهریه همسرش را پرداخت کنند. در صورت عدم پرداخت، زن می تواند از طریق دادگاه خانواده علیه وراث دعوی مطالبه مهریه را مطرح کند.

نقش دادخواست اعسار در مهریه عندالاستطاعه

دادخواست اعسار، معمولاً زمانی مطرح می شود که مرد بدهکار (مثلاً بابت مهریه عندالمطالبه) توانایی پرداخت یکجای دین خود را ندارد و از دادگاه تقاضا می کند که به دلیل اعسار (تنگدستی)، مهریه به صورت اقساطی پرداخت شود. اما در مورد مهریه عندالاستطاعه، طرح دادخواست اعسار مفهوم متفاوتی دارد یا حتی بی معناست.

زیرا در مهریه عندالاستطاعه، اصل بر عدم توانایی پرداخت است مگر اینکه زوجه خلاف آن را ثابت کند. به عبارتی، مرد در این نوع مهریه، به طور پیش فرض، نیازی به اثبات اعسار خود ندارد. این زن است که باید استطاعت مالی مرد را اثبات کند. بنابراین، دادخواست اعسار در مهریه عندالاستطاعه جایگاهی ندارد یا به گونه ای دیگر تفسیر می شود که مرد صرفاً می تواند ادعا کند استطاعت مالی ندارد و این بار اثبات استطاعت بر عهده زن باقی می ماند.

تفاوت های کلیدی: مهریه عندالمطالبه در برابر مهریه عندالاستطاعه

درک تفاوت های مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه برای هر زوجی که قصد ازدواج دارد یا درگیر مسائل حقوقی خانواده است، ضروری است. این دو نوع مهریه، علی رغم شباهت در هدف نهایی، در نحوه مطالبه، شرایط پرداخت و پیامدهای حقوقی، مسیرهای کاملاً متفاوتی را طی می کنند. یک جدول مقایسه ای می تواند این تفاوت ها را به روشنی نمایش دهد.

ویژگی	مهریه عندالمطالبه	مهریه عندالاستطاعه
تعریف و مفهوم	زن به محض عقد، مالک مهریه است و هر زمان می تواند آن را مطالبه کند.	پرداخت مهریه منوط به اثبات توانایی مالی مرد توسط زن است.
حق حبس	زوجه می تواند تا زمان دریافت تمام یا قسمتی از مهریه (عندالمطالبه)، از تمکین خاص و عام خودداری کند (در صورت عدم برقراری رابطه زناشویی پیش از مطالبه).	با توجه به رای وحدت رویه، در این نوع مهریه حق حبس زوجه در اکثر موارد منتفی است، زیرا پرداخت منوط به استطاعت مالی است.
امکان جلب زوج (حبس)	در صورت عدم پرداخت و عدم اثبات اعسار توسط مرد، یا در صورت قسط بندی و عدم پرداخت اقساط، ممکن است مرد جلب شود.	تنها در صورتی که استطاعت مالی مرد اثبات شده و او از پرداخت امتناع کند، امکان جلب وجود دارد. (اصل بر عدم جلب است).
نحوه مطالبه و اثبات	زن صرفاً مطالبه می کند و اگر مرد توان پرداخت ندارد، باید اعسار خود را اثبات کند.	زن باید استطاعت مالی مرد را در دادگاه اثبات کند.
فوری بودن پرداخت	پرداخت فوری است، مگر اینکه مرد اعسار خود را ثابت کند و مهریه تقسیط شود.	فوری بودن پرداخت منوط به اثبات استطاعت مالی است.
امکان تقسیط	در صورت اثبات اعسار مرد، مهریه توسط دادگاه قسط بندی می شود.	پس از اثبات استطاعت مالی، دادگاه می تواند مهریه را متناسب با توانایی مرد قسط بندی کند.

با نگاهی به این جدول، به خوبی می توان دریافت که مهریه عندالاستطاعه، مسیر پرچالش تری برای زن به منظور وصول مهریه دارد و مسئولیت اثبات توانایی مالی مرد را بر دوش او می گذارد. در مقابل، مهریه عندالمطالبه، حق مطالبه فوری را برای زن به ارمغان می آورد و بار اثبات اعسار را بر عهده مرد قرار می دهد.

رای وحدت رویه و قوانین خاص مرتبط با مهریه عندالاستطاعه

قوانین مربوط به مهریه، به ویژه مهریه عندالاستطاعه، همواره دستخوش تغییر و تفاسیر قضایی بوده اند. یکی از مهم ترین این تفاسیر، «رای وحدت رویه» دیوان عالی کشور است که می تواند مسیر پرونده های حقوقی را به کلی دگرگون کند. فهم این آراء و قوانین مرتبط، برای همه درگیران با مسائل مهریه، حیاتی است.

تحلیل رای وحدت رویه شماره 708 هیأت عمومی دیوان عالی کشور

رای وحدت رویه شماره 708 هیأت عمومی دیوان عالی کشور، که در تاریخ 22/5/1387 صادر شده، یکی از مهم ترین آرایی است که تأثیر بسزایی بر وضعیت حق حبس زوجه در مهریه عندالاستطاعه داشته است. حق حبس، به زوجه این امکان را می دهد که تا زمان دریافت مهریه خود، از تمکین خاص (برقراری رابطه زناشویی) خودداری کند، البته مشروط بر اینکه تا آن زمان رابطه زناشویی برقرار نشده باشد.

پیش از صدور این رای، در مواردی که مهریه عندالاستطاعه بود، اختلاف نظرهایی وجود داشت که آیا زن در این حالت نیز از حق حبس برخوردار است یا خیر. رای وحدت رویه 708 صراحتاً اعلام کرد که:

در صورتی که مهریه به صورت عندالاستطاعه تعیین شده باشد و امکان مطالبه فوری آن فراهم نباشد، زوجه حق حبس نخواهد داشت.

این بدان معناست که اگر مهریه عندالاستطاعه باشد و استطاعت مالی زوج هنوز احراز نشده یا در صورت احراز، مهریه تقسیط شده باشد، زوجه نمی تواند به استناد عدم پرداخت مهریه، از تمکین خاص خودداری کند. این رای، با هدف جلوگیری از سوءاستفاده از حق حبس در مواردی که مرد توانایی فوری پرداخت ندارد، صادر شده و تکلیف بسیاری از پرونده های خانوادگی را روشن کرده است.

بررسی سایر قوانین و بخشنامه های جدید

علاوه بر رای وحدت رویه، قوانین و بخشنامه های دیگری نیز وجود دارند که می توانند بر مهریه عندالاستطاعه تأثیرگذار باشند. برای مثال، هرگونه اصلاحیه در قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی یا بخشنامه هایی که از سوی قوه قضائیه صادر می شود، می تواند بر نحوه شناسایی اموال، اثبات استطاعت یا حتی شرایط تقسیط مهریه تأثیر بگذارد.

به عنوان مثال، در برخی بخشنامه ها ممکن است رویه های جدیدی برای استعلام از بانک ها یا ادارات مختلف به منظور شناسایی دارایی های زوج تعیین شود. پیگیری این تغییرات و به روز بودن در خصوص آن ها، برای وکلای خانواده و افرادی که درگیر این موضوع هستند، از اهمیت بالایی برخوردار است.

نتیجه گیری

مهریه عندالاستطاعه، با پیچیدگی های حقوقی خاص خود، یکی از موضوعات مهم در حقوق خانواده ایران است. این نوع مهریه، که پرداخت آن به توانایی مالی مرد وابسته است، تفاوت های بنیادینی با مهریه عندالمطالبه دارد که فهم آن ها برای هر دو طرف عقد ضروری است. در طول این مقاله به بررسی دقیق تعریف و تبیین حقوقی مهریه عندالاستطاعه، مراحل مطالبه و نحوه دریافت آن، و پاسخ به ابهامات رایج مانند امکان جلب و تقسیط، وضعیت آن پس از فوت شوهر و نقش دادخواست اعسار پرداختیم. همچنین، رای وحدت رویه شماره 708 دیوان عالی کشور و تأثیر آن بر حق حبس زوجه مورد تحلیل قرار گرفت تا دیدگاهی جامع تر ارائه شود.

آن ها که درگیر مسائل مهریه بوده اند، می دانند که مواجهه با چنین موضوعات حساسی، نیازمند دقت و آگاهی بالایی است. به دلیل پیچیدگی های قانونی و فرآیندهای قضایی، همیشه توصیه می شود که قبل از هر اقدامی، با یک وکیل متخصص در امور خانواده مشورت شود. یک وکیل مجرب می تواند با راهنمایی های دقیق، به افراد کمک کند تا حقوق خود را به درستی شناخته و از تضییع آن ها جلوگیری کنند. این مشورت نه تنها به حل و فصل مسائل کمک می کند، بلکه می تواند از بروز مشکلات و سردرگمی های بیشتر نیز پیشگیری نماید و اطمینان خاطر بیشتری را برای طرفین به ارمغان آورد.